معرفی پدافند غیر عامل در معماری

تعریف واژه پدافند

از نظر واژه شناسی، واژه «پدافند» از دو جزء «پد» و «آفند» تشکیل شده است. در فرهنگ و ادب فارسـی «پـاد» پیشوندی است که به معانی «ضد، متضاد، پی و دنبال» بوده و هر گاه قبـل از واژه‌ای قـرار گیـرد معنـای آن را معکوس می‌نماید. واژه «آفند» نیز به مفهوم «جنگ، جدال، پیکار و دشمنی» است. ﺻﺪری اﻓﺸﺎر معانی زیر را برای واژه پدافند بر شمرده است:

ایستادگی در برابر حمله یا پیشگیری از پیامدهای آن.
هر عملی برای پیشگیری از پیروزی دشمن یا حریف.
افراد، نیروها یا وسایلی که این کار بر عهده آنهاست مثل دفاع ضد هوایی.

پدافند غیرعامل در معماری

معماری و شهرسازی به عنوان یک واسطه، قدرت دفاعی را باﻻ می‌برد و در ارضـا ی نیـاز بـه امنیـت در سلسـله مراتـب پله‌ای مازلو اثر مثبت داشته و باعث بقای انسان می‌گردد. در "اکستیکس"، واژه "دفاع" در مقابل "دشمن" (تهدیـدات انسان ساز) و واژه "ایمنی و حفاظت" در مقابل تهدیدات طبیعی بکار می‌رود. با این رویکرد روانشناسانه بـه معمـاری و شهرسازی، بحث ایمنی و امنیت باید در کلیه سطوح برنامه ریزی و طراحی، از موضوعات کلان شهرسازی تا معمـار ی و جزئیا ت فنی مد نظر قرار گیرد. برای مثال اثرات موج انفجار ناشی از بمباران هوائی، نه تنها باید در برنامـه ریـزی کـلان یک مجتمع زیستی منظور گردد، بلکه باید در جزئی ترین حوزه مهندسی مانند ساخت درب و پنجـره و جـنس مصـالح ساختمان مانند شیشه نیز به صورت همه‌جانبه و متعادل بررسی شود تا طرح "پایدار" باشد.
اصول پدافند غیرعامل در طراحی و تجهیز فضاهای باز مجموعه‌های مسکونی به صورت زیـر تشـر یح می‌شود:

اصل اول: محافظت سلسله مراتبی

اصل محافظت سلسله مراتبی به معنای درجات متفاوت آسیب پذیری بخش‌های مختلف یک مجموعه است. طبق ایـن اصل جزء فضاهایی که در برابر یک سانحه دارای بیشترین آسیب پذیری هستند، باید از باﻻترین سطح آمـادگی جهـت مواجهه موثر با شرایط بحران برخوردار باشند. همچنین طبق این اصل می‌توان شـدت آسـیب پـذ یری افـراد، فضـاها و تجهیزات را با چیدمان صحیح توده و فضا، افزایش فاصله بین بلوک‌های ساختمانی، یکنواخت نمودن شـعاع دسترسـی از توده به فضا و باﻻخره با مهار کردن عوامل تشدید کننده خسارات در سطح جزئیات تا حدود زیادی کاهش داد.

اصل دوم: پوشش سراسری

این اصل اهمیت سرعت در استقرار در نقاط امن و نیز سرعت در امداد و نجات و مهار دامنه آسیب هـا را مـورد تاکیـد قرار می‌دهد.

اصل سوم: محافظت پویا

این اصل بیانگر آن است که به کمک سه ویژگی انعطاف‌پذیری، تنوع و کارایی، عناصـر حفـاظتی در محـیط بایـد بـه صورتی پیوسته و به شکل‌های متنوع طراحی شوند. ویژگی انعطاف‌پذیری موجب می‌شود که هر یک از اجزا و عناصر محیط از قابلیت ارائه عملکردهایی فراتـر از عملکـرد معمول خویش باشند که از دیدگاه پدافند غیرعامل این قابلیت عملکردهای حفاظتی و حمایتی در برابر شرایط بحرانـی است. ویژگی تنوع بیانگر لزوم تعدد در عناصر حیاتی محیط و به منظور حفظ تداوم عملکرد آنها به ویژه در شرایط اضـطراری است که موجب تسریع در مهار دامنه صدمات ناشی از رخداد سانحه است. ویژگی کارایی حاکی از آن است کـه ضـرورت وجـود ی هـر عنصـری در طـرح و ترکیـب محـ یط تـابع توانـایی تـامین عملکردهای مورد انتظار از آن است که با ترکیب تعدادی عملکرد ساده می‌توان به سطح عالی تری از عملکردها دسـت یافت.

اصل چهارم: اصل خودکفایی نسبی

با فرض بدترین شرایط بحران باید مجموعه قادر به تامین حیاتی ترین نیازهای آسیب دیدگان در شرایط اندکی قبـل و بلافاصله پس از وقوع خطر باشد. از مهمترین این نیازها می‌توان از اعلام خطر، مقابله با آتش، فوریت‌های پزشـکی، سیستم‌های جایگزین و امکانات ضروری جهت اسکان اضطراری نام برد.

اصل پنجم: کمترین آسیب پذیری

این اصل بر لزوم دقت در جانمایی عناصر محیط و استفاده هوشمندانه از امکانات طراحی جهـت کـاهش صـدمات ناشی از رخداد انفجار است.
توجه به اصول مذکور پدافند غیرعامل در معماری، در خاتمه برخی از تمهیدات پدافند غیرعامـل در طراحی بخـش‌های مختلف معماری بطور خلاصه ارائه شده‌اند که بکارگیری آنها می‌تواند در کـاهش خسـارات وارد بـه سـاختمان و تلفات ناشی از آن در برابر خطر تهدیدات انفجاری موثر واقع شود.

فرم ساختمان:

چگونگی فرم ساختمان بر میزان خسارات کلی ساختمان تﺃثیر بسـزایی دارد. زاویـه هـای بـادگیر و المان‌های پیرامـونی می‌تواند موج شوک را به دام انداخته و اثر انفجار را تشدید نماید. زاویه‌های باز یا تدریجی نسبت به زاویه‌های بادگیر یـا تند تاثیر کمتری دارند. ساختمانهای با فرم U یا L اثر انفجار را تشدید می نماینـد. بـه‌ایـن دلیـل توصـیه مـی شـود از گوشه‌های بادگیر پرهیز گردد. شدت فشار منعکس شده بر سطح یک ساختمان مدور کمتر از یک ساختمان مسطح است. هنگـام اسـتفاده از سـطوح منحنی، فرمهای محدب به فرمهای مقعر برتری دارند. در صورتی که توده ساختمان‌ها بر روی پیلوت‌هایی که حـداقل از سه طرف شفاف باشند، احداث شوند، این گونه پیلوت‌ها به تخلیه سریع نیروهای انفجاری از زیـر سـاختمان کمـک نموده و آثار تخریبی نیروهای انفجاری بر حجم توده و در فضای باز را به میزان زیادی مهار می‌نمایند. به منظور تخلیه انرژی انفجار از فضای بین ساختمانها و کاهش آسیب پذیری محیط، در فرم توده ساختمان در فواصـل حداکثر ۲۰ متری باید انقطاع و ناپیوستگی ایجاد شود. عرض درز انفصال بین دو دیوار بلوک‌های ساختمانی هم ردیف کمتر از ۵۰ سانتیمتر نباشد. می‌توان از فرم ساختمان‌ها جهت کنترل خطر ریزش آوار به فضای باز استفاده نمود.

احجام و المانهای پیرامونی:

عناصر الحاقی به نمای ساختمان‌ها به ویژه در صورت عدم نصـب صـحیح و ایمـن در اثـر کمتـرین نیروهـای لرزشـی و فشاری از جای کنده شده و به محیط اطراف به ویژه معابر پیاده و فضاهای مجاور آنها پرتاب می‌شوند. بدین منظور ﻻزم است از عناصر تزئینی سست و شکننده همچون قرنیزهای ضعیف درحجم ساختمان‌ها استفاده نشود و حفاظ‌های فلزی نصب شده بر روی نمای ساختمان‌ها فقط با اتصال جوش به قاب فلزی بازشوها مهار شوند. به طور کلی هندسه ساده و حداقل تزئینات نمای خارجی توصیه می‌گردد. در صورت بکارگیری تزئینات بهتـر اسـت از مصالح سبک مانند چوب یا پلاستیک استفاده شود زیرا هنگام وقوع انفجار نسبت به آجر، سنگ یا فلز احتمال آن کـه به ترکش‌های مرگبار تبدیل شوند، کمتر است.

طراحی فضاهای چند عملکردی:

چند عملکـردی بـودن فضـاها در شـرایط جنـگ و صـلح عـلاوه بـر اقتصـاد ی بـودن طـرح، آمـادگی فضـاها را جهـت بهره‌برداری‌های مختلف منطبق با شرایط فراهم می‌نماید.

پلان معماری و روابط فضاهای داخلی:

در مورد طرح کلی برنامه فضایی- عملکردی ﻻزم است کـه فضـاهای نـاامن و بـا خطرپـذیری زیـاد از فضـاهای امـن و فضاهای تمرکز افراد و عملکردهای مهم مجزا شوند. در حالت ایده‌آل، فضاهای ناامن در خارج از ساختمان اصـلی یـا در محیط پیرامونی ساختمان قرار گیرند. هنگام تعیین مجاورت فضاهای امن و ناامن، طرح کلی هـر طبقـه و ارتبـاط بـین طبقات باید مدنظر قرار گیرد. فضاهای امن نباید باﻻ یا پایین فضاهای ناامن قرار گیرند. بطور کلی فضاهای درونی در حجم ساختمان از میزان حفاظت بیشتری در برابر خطر انفجار برخوردارند و طـرح کلـی ساختمان باید به نحوی باشد که بخشهای پیرامونی، محدوده حریمی برای فضاهای امن داخلی ایجاد کنند.

ورودی‌ها و خروجی‌های معمولی و اضطراری:

طراحی ورودی و خروجی اضطراری امکان نجات افراد و تاسیسات حساس را پس از تخریب ورودی هـای اصـلی فـراهم می‌نماید و از این جهت مخفی بودن و مستتر بودن ورودی و خروجی‌های اضطراری مستحکم تر از ورودی و خروجـی‌های اصلی بوده و با توجه به هدف با حداقل دهانه و عرض اجرا می‌گردد. در فضای خروجی ساختمان‌ها ﻻزم اسـت بـا ایجاد سقف و یا هرگونه حایل مستحکم در برابر ریزش آوار، خروجی بلوک‌های ساختمانی محفوظ و ایمنسازی شود.

فضاهای سیرکوﻻسیون:

اگر موج انفجار در داخل فضاهای دارای طرح خطی، کریدورها و مانند آن منتشر شود، به دلیل عدم کاهش قابل توجـه جبهه فشار در چنین محیطی، بسیار مخرب خواهد بود. در چنین شرایطی حتی مکش ایجـا د شـده در محـیط موجـب پرتاب افراد و اشیاء به اطراف می‌گردد. قرار دادن موانع یا پیچ‌ها در طول این گونه مسیرها باعث کـاهش اثـر نـامطلوب کریدور در تشدید آثار ناشی از نیروی انفجار می‌شود. درهای پشت سرهم در راهروهای داخلی به صورت زیگزاگی قـرار گیرند تا اثرات انفجار در ساختمان را محدود کند. پلکان‌های ﻻزم جهت خروج اضطراری باید تا حد ممکن از فضاهای ناامن دور باشند و نباید به فضاهای ناامن منتهی شوند.

نمای بیرونی و جداره خارجی ساختمان:

نمای بیرونی ساختمانها تﺃثیر بسزایی در شناسایی، بازشناسی، نشانه روی و ایراد خسارت دارد. لذا در طراحی نمـا بایـد اصول ضد مراقبت و شناسایی رعایت گردد. جداره خارجی ساختمان نسبت به تهدید انفجار خارجی بسیار آسیب پـذیر است، زیرا نزدیکترین بخش ساختمان به انفجار می‌باشد و معموﻻً به وسیله مصالح ترد و شکننده ساخته می شـود. ایـن بخش همچنین محدوده مهم دفاع از ساکنان ساختمان می‌باشد. سطوح سست و شکننده در محیط بیرونی و در سطح نمای ساختمان‌ها و بام‌ها باید به حداقل ممکن کاهش یابند.

بازشوهای خارجی:

طراحی پنجره‌ها با هدف حفاظت در برابر اثرات انفجار می‌تواند در کاهش مصدومیت‌های بریدگی شیشـه در فضـاهایی که مستقیماً در برابر انفجار نمی‌باشند، مﺅثر واقع شود. با توجه به خطر شکست و پرتاب قطعات سـطوح شیشـه‌ای بـه اطراف، باید بین نماهای شیشهای و فضای بیرونی یک فضای حایل ایجاد گردد. این فضای حایل ممکن است به صورت انواع بالکن باشد. یکی از راههای کاهش مصدومیت‌های ناشی از بریدگی شیشه، کاهش تعداد و ابعاد پنجره‌ها اسـت. در صورت استفاده از دیوارهای ضد انفجار، استفاده از پنجره‌های کمتر یا کوچکتر موجب می‌شود که موج انفجـار کمتـری وارد ساختمان شود، بنابراین به کاهش خسارات داخلی و مصدومیت‌ها منجر می‌گردد.

معماری داخلی:

معماری داخلی ساختمانها و مبلمان داخلی در پدافند غیرعامل بایدبه نحوی باشد که در اثر لرزش ناشی از موج انفجـار و لرزش زمین به نیروهای انسانی و تجهیزات حساس آسیب وارد ننماید. در جداره‌های داخلـی نبایـد از مصـالحی کـه باعث تولید ترکش می‌شود استفاده نمود. مباحث روانی بویژه رنگ و نور مصنوعی در فضای داخلی به ویژه در فضـاهای امن زیرزمینی و پناهگاهها بسیار با اهمیت می‌باشد.
نتیجه‌گیری

منظور از پدافند غیرعامل مجموعه اقداماتی است که بدون نیاز به کاربرد تجهیزات نظامی و صرفاً بر مبنای برنامه ریزی و طراحی معماری و بدون نیاز به عامل انسانی و با ارائه تمهیداتی جهت مشخصات فـرم سـاختمان، احجـام و المانهـای پیرامونی، پلان معماری، نماهای جانبی، بازشوهای خارجی و سیرکوﻻسیون داخلی، در پی محدود نمودن آسـیب هـای ناشی از انفجار تهدیدات نظامی، بهبود قابلیت‌های فضای کالبدی به منظور تامین محافظت از جان افـراد و بـه حـداقل رساندن تلفات جانی ناشی از خطر انفجار می‌باشد. با توجه به تشابه‌هایی که در برخی انواع خطرات طبیعی و تهدیدات انسان ساز یافت می‌شود، جهت کاهش خطرپذیری می‌توان با ارزیابی خطرات بالقوه در هر مکان، تمهیدات بهینـه پدافنـد غ یرعامـل را جهـت کـاهش خطرپـذ یری انـواع خطرات و سوانح در نظر گرفت، مانند کاهش خسارات ناشی از زلزله و لرزش موج انفجار بمب. تعامـل میـان تمهیـدات پدافند غیرعامل در مقابل تهدیدات انسان ساز از یک سو و هم پوشانی آن با دیگر خطرات طبیعی مانند زلزلـه از سـوی دیگر، می‌تواند به پایداری معماری منجر شود. بدین ترتیب با استفاده از اصول پدافند غیرعامل در برنامه‌های جامع مدیریت بحران می تـوان بـا بکـارگیری اقـدامات موثر همراه با طرح‌های کاربردی و کم هزینه و چند منظوره در مرحله آمادگی قبل از بحران، به میزان زیادی از شدت و گستردگی خسارات و تلفات ناشی از خطرات کاست. ^[۱]

منابع

• ﭘﺪاﻓﻨﺪ ﻏﻴﺮﻋﺎﻣﻞ ، ﺗﻬﺮان، ﻣﻌﺎوﻧﺖ ﭘﺪاﻓﻨﺪ ﻏﻴﺮﻋﺎﻣﻞ ﻗﺮارﮔﺎه ﭘﺪاﻓﻨﺪ ﻫﻮاﻳﻲ ﺧﺎﺗﻢ اﻻﻧﺒﻴﺎء، ﻧﺸﺮﻳﻪ ﺷﻤﺎره 1385 ، 1.

ﭘﺪاﻓﻨﺪ ﻏﻴﺮﻋﺎﻣﻞ و اﺻﻮل و ﻣﻼﺣﻈﺎت ، ﺗﻬﺮان، ﻣﻌﺎوﻧﺖ ﭘﺪاﻓﻨﺪ ﻏﻴﺮﻋﺎﻣﻞ ﻗﺮارﮔﺎه ﭘﺪاﻓﻨﺪ ﻫﻮاﻳﻲ ﺧﺎﺗﻢ اﻻﻧﺒﻴﺎء، ﻧﺸﺮﻳﻪ

.1384 ، 3 ﺷﻤﺎره

ﭘﺪاﻓﻨﺪ ﻏﻴﺮﻋﺎﻣﻞ (ﻣﻌﻤﺎري و ﻃﺮاﺣﻲ ﺷﻬﺮي در اﻳﺮان) ، ﺗﻬﺮان، ﻣﻌﺎوﻧﺖ ﭘﺪاﻓﻨـﺪ ﻏﻴﺮﻋﺎﻣـﻞ ﻗﺮارﮔـﺎه ﭘﺪاﻓﻨـﺪ ﻫـﻮاﻳﻲ

ﺧﺎﺗﻢ اﻻﻧﺒﻴﺎء، ﻧﺸﺮﻳﻪ ﺷﻤﺎره 1384 ، 4.

آﺷﻨﺎﻳﻲ ﺑﺎ ﻓﻀﺎﻫﺎي اﻣﻦ ﭘﻨﺎﻫﮕﺎﻫﻲ ، ﺗﻬﺮان، ﻣﻌﺎوﻧﺖ ﭘﺪاﻓﻨﺪ ﻏﻴﺮﻋﺎﻣﻞ ﻗﺮارﮔﺎه ﭘﺪاﻓﻨﺪ ﻫﻮاﻳﻲ ﺧـﺎﺗﻢ اﻻﻧﺒﻴـﺎء، ﻧﺸـﺮﻳﻪ

.1384 ، 5 ﺷﻤﺎره

ﻧﻜﺎت ﻓﻨﻲ ﻃﺮاﺣﻲ و اﺣﺪاث ﭘﻨﺎﻫﮕﺎﻫﻬﺎ ، ﺗﻬﺮان، وزارت ﻣﺴﻜﻦ و ﺷﻬﺮﺳﺎزي ، دﻓﺘﺮ ﺳﺎزه ﻫﺎي اﻣﻦ ، ﻧﺸـﺮﻳﻪ ﺷـﻤﺎره

.7

ﺿﻮاﺑﻂ ﻓﻨﻲ ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺖ ﭘﻨﺎﻫﮕﺎﻫﻬﺎ ، ﺗﻬﺮان، وزارت ﻣﺴﻜﻦ و ﺷﻬﺮﺳﺎزي ، دﻓﺘﺮ ﺳﺎزه ﻫﺎي اﻣﻦ ، ﻧﺸﺮﻳﻪ ﺷﻤﺎره