دایرة المعارف گیاهان دارویی و معطر کوهستان

[*FATIMA*]

پونه

گیاهی است معطر ؛ علفی ، چند ساله از تیره نعناعیان ، که ارتفاع آن حدوداً به 50 سانتیمتر می رسد . ساقه آن چهارگوش رأس منشعب ، برگ ها ، تخم مرغی دندانه دار و کرکدار به رنگ سبز مایل به بنفش ، میوه آن چهار فندقه ای و صاف و دانه اش بیضوی شکل و کرک دار است . این گیاه به صورت خودرو در کنار جویبارها و مزارع می روید

قسمت های مورد استفاده : اندام های هوایی و عرق گیاه

ترکیبات شیمیایی : تانن ، مواد رزینی ، قند ، پکتین و اسانس که شامل ترکیبات کتونی از جمله پولگون ، لیمونن ، دیپانتن ، آزولن با خواص ضد التهاب است

موارد استفاده : پونه گیاهی است با طبیعتی گرم و خشک که به عنوان بادشکن ، مسکن درد اندام های گوارشی ، خلط آور ، ضدعفونی کننده ، قابض ، قاعده آور ، مسکن اعصاب و در درمان بی اختیاری ادرار به کار می رود .

در لرستان در اوایل فصل بهار سرشاخه های تازه آن را به صورت خوراکی مصرف می کنند ، گل و برگ های بوته های خشک شده آن جهت از بین بردن لکه های پوستی صورت مؤثر است و به علت بوی تندی که دارد باعث دور ساختن حشرات موذی می شود

مقدار مصرف : دم کرده 1-4 گرم گیاه خشک شده سه بار در روز است

منبع : گیاهان دارویی و معطر کوهستانی
نوشته
زیبا درخشان
دکتر محمد شاهقلی

[*FATIMA*]

ترب

گیاهی است علفی یک یا دو ساله ، از تیره شب بو به ارتفاع تا 40 سانتیمتر ، برگ های آن پهن و نامنظم و زبر به رنگ سبز خاکستری ، گل ها به رنگ سفید ، صورتی یا بنفش در انتهای ساقه منشعب و میوه آن خورجینی حاوی دانه های زرد یا سیاه رنگ است . ریشه ی آن غده ای و گرد می باشد .

قسمت های مورد استفاده : ریشه غده ای و برگ گیاه

ترکیبات شیمیایی : در تخم ترب نوعی اسانس روغنی فرار وجود دارد و در ریشه آن دارای نوعی گلوکزید ، آنزیم و متیل مرکاپتال نوعی قرمز و بنفش ترب دارای ماده سمی نین و نوع قرمز یا زرد آن دارای ماده پلارگونین می باشد . گلوکزید موجود در ریشه ترب در اثر آنزیم به ماده ای فعال به نام رافانول تبدیل می شود طعم تند ترب مربوط به ماده ای به نام سنوول است . سایر مواد موجود در ترب عبارتند از املاح مختلف ، هیدرات های کربن ، پروتئین ، مواد چرب و ...

موارد استفاده : ترب گیاهی است گرم و خشک ، کاربرد آن در طب سنتی به اختصار عبارتند از : مدر ، مسهل ، صفرآور ، مترشحه شیر ، اشتها آور ، ضد نفخ ، تب بر ، ضد یرقان ، درمان نرمی استخوان ، مسکن درد مفاصل

ضماد ترب با عسل برای کاهش ورم و خون مردگی زیر پلک چشم مؤثر است گفته شده است مصرف خوراکی ترب و مالیدن آب آن به سر باعث تحریک رویش موی سر می شود در طب هومئوپاتی از ترب سیاه جهت رفع نفخ و تسکین دردهای قاعدگی استفاده می شود .

مقدار مصرف : ترب سیاه را به صورت حلقه های نازک بریده و بر روی آن شکر پاشیده و جوشانده آن را با آب مورد استفاده قرار می دهند . مخلوط آب ترب سیاه با آب آلبالو روزانه یک استکان به مدت 5 روز جهت درمان یرقان به کار می رود .

منبع : گیاهان دارویی و معطر کوهستانی
نوشته
زیبا درخشان
دکتر محمد شاهقلی

[*FATIMA*]

ترخون

گیاهی است علفی و پایا از تیره کاسنی ، با برگ های دو قسمتی به رنگ سبز تیره باریک و کشیده ، ساقه خشبی ، راست و منشعب که به نوعی گل آذین خوشه ای معطر ختم می شود میوه آن فندقه است . ترخون از سبزیجات خوراکی مهم محسوب می شود

قسمت مورد استفاده : برگ ، شاخه های هوایی و ریشه

ترکیبات شیمیایی : اسانس های روغنی معطر ، کومارین ، تانن ، فلاونوئید ، مواد تلخ و ...

موارد استفاده : طبیعت ترخون گرم است ، کاربردهای آن در طب سنتی عبارتند از محرک اشتها ، مترشحه شیر ، قاعده آور ، آرام بخش ، مدر و کمک به اعمال گوارشی غذا . اسانس آن برای پیشگیری از تصلب شرائین و بیماری های قلبی و عروقی مؤثر است و در بعضی منایع اثر ضد سرطان برای آن قائل شده اند . ترخون در ترکیب بسیاری از کنسروها و عطرها به کار رفته است

مقدار مصرف : دم کرده 5 گرم ترخون خرد شده در یک فنجان آب جوشیده به مدت 10 دقیقه روزانه 2-3 بار مصرف می شود . اسانس ترخون به مقدار 2-3 قطره در یک لیوان آب یا مخلوط با عسل مورد استفاده قرار می گیرد و غرغره 5 قطره آن در دو لیوان آب جهت رفع بوی بد دهان مؤثر است . به عنوان اشتها آور در ترکیب دارویی گیاهی اشتها آور در قطره Tarragon وجود دارد .

منبع : گیاهان دارویی و معطر کوهستانی
نوشته
زیبا درخشان
دکتر محمد شاهقلی

[*FATIMA*]

ترشک خوشه ای

این گونه ترشک گیاهی چندساله ، خیزان ، ایستاده ، کم و بیش محکم و مقاوم به ارتفاع 20-120 سانتیمتر می باشد . ساقه این گیاه منشعب ، با شاخه های ایستاده ، گسترده یا متباعد ، شیاردار ، کم و بیش متمایل به سرخ است . برگ های پایینی ساقه بزرگ ، پهن دراز ، دارای نوک کند یا تیز ، در قاعده قلبی شکل یا مدور ، برگ های بالای ساقه کوچک ، تخم مرغی- سرنیزه ای ، دارای دمبرگ کوتاه و گل ها ریز ، کوچک ، سبزرنگ ، مجتمع در طول محور گل آذین هستند . میوه این گونه از ترشک دارای برجستگی دانه مانند تخم مرغی شکل در کفه ها می باشد . موسم گلدهی آن اردیبهشت و مردادماه است .

قسمت های مورد استفاده : ریشه ، برگ

موارد استفاده : خیسانده آن برای درمان کمبود ویتامین C در درمان اسکوربوت و جلوگیری از خونریزی مورد مصرف قرار می گیرد . در استعمال خارجی ، از پماد آن برای جوش پوست استفاده می گردد .

منبع : گیاهان دارویی و معطر کوهستانی
نوشته
زیبا درخشان
دکتر محمد شاهقلی

[*FATIMA*]

ترشک شبدری

ترشک شبدری دارای ساقه های خوابیده ، منشعب و پوشیده از تار است . برگ های آن 3 برگچه ای ، به شکل قلب ، منتهی به دمبرگی دراز و پوشیده از کرک های ظریف است . گل های ان زرد رنگ است و به صورت منفرد یا مجتمع و به تعداد 5-2 تایی هستند . میوه آن پوشینه ، دراز ، دارای 5 زاویه و منتهی به نوک تیز و محتوی دانه هایی است که پس از رسیدن به فاصله دور پرتاب می شوند . اگر به میوه رسیده آن کمی فشار وارد گردد پرتاب دانه ها به خوبی قابل مشاهده است .

قسمت های مورد استفاده : کلیه قسمت ها

موارد استفاده : کلیه قسمت های ترشک شبدری اشتها اور و زود هضم هستند و از آنجا که دارای طعم ترشی می باشد مورد علاقه ی کودکان است . از این گیاه جهت درمان بواسیر ، بند آوردن خونریزی ، اسهال ساده ، ناراحتی های پوستی و درد معده استفاده به عمل می آید . گیاهی خنک کننده ، قاعده اور و مدر است . دم کرده برگ های کوچک آن در مواقع تب جهت خنک کردن بدن مورد مصرف قرار می گیرد .

برگ های تازه آن به صورت مخلوط در ادویه ، اثر اشتها آور دارد . در بیماری های جرب ، آبسه و ناراحتی های ناشی از گزش حیوانات سمی تجویز می شود . عنوان داروی ضد درد ناشی از کوفتگی و ضرب خوردگی ، ضماد حاصل از برگ های کوبیده و له شدن آن مخلوط با مقدار کمی آب بر روی قسمت های ملتهب بدن مالیده می شود .

ضماد برگ شبدر ترشک اثر درمانی در رفع جوش و کورک دارد و به عنوان حشره کش برای از بین بردن حشره کاپرتیلا در رفع آفات نباتی استفاده می شود . چوشانده گیاه را برای رفع انسداد کولون و اسهال خونی می خورند .

در اندونزی برای التیام زخم های دهان و لثه ها ، از آرد برنچ و برگ های له شده ترشک شبدر ، مایعی تهیه می شود که با آن دهان را مورد شستشو قرار می دهند . در فیلیپین برگ های گیاه را برای پاک کردن زخم و رفع خارش مصرف می کنند . شیره گیاه و برگ آن به عنوان ضد سم در موارد مسمومیت های ناشی از فلزات سنگین مثل جیوه و ارسنیک به کار رفته و ضمناً از ترشک شبدری جهت درمان آنفولانزا ، آلودگی دستگاه ادراری و التهاب روده استفاده می شود . جوشانده آن برای دفع کرم در کودکان نافع است .

احتیاط مصرف : از مصرف بی رویه و بیش از اندازه این گیاه باید اجتناب شود زیرا باعث مسمومیت های شدید می شود .

منبع : گیاهان دارویی و معطر کوهستانی
نوشته
زیبا درخشان
دکتر محمد شاهقلی

[*FATIMA*]

توربید

توربید گیاهی درختچه ای به ارتفاع حدود یک متر و با شاخه هایی فراوان و گسترده است که شاخه های جوان ان پوشیده از کرک و شاخه های مسن ، بدون کرک و در انتها دارای برگ های مجتمع و فراوان می باشد . پوست آن به رنگ قرمز مایل به قهوه ای است . برگ های این گیاه واژ تخم مرغی ، مستطیلی یا بیضوی ، همیشه سبز و در ابتدا دارای کرک و سپس بی کرک هستند . در پشت آنها نقاط غده مانند وجود دارد . گل توربید به رنگ زرد یا سفید مایل به سبز ، در حاشیه کرک دار و دارای تقسیماتی مثلثی - نیزه ای است . میوه آن شفت ، چرمی و قرمز می باشد . موسم گلدهی در اردیبهشت و خرداد است .

قسمت های مورد استفاده : ریشه ، برگ ، پوست

موارد استفاده : از جوشانده ریشه توربید به عنوان مسهل استفاده می شود . خیسانده پوست و برگ آن برای درمان ناراحتی های پوستی مورد مصرف قرار می گیرد . همچنین در استعمال داخلی از دم کرده برگ ها جهت معالجه سوزاک و در استعمال خارجی برای آبسه ، ورم و دمل استفاده می شود . در بلوچستان برگ های خشک و خرد شده آن مخلوط در روغن به منظور درمان جوش و دانه های پوستی به کار می رود . آزمایش شیمیایی برگ های آن کمی خاصیت میکروب کشی در مقابل مایکروکوکوس پیوژنس را نشان می دهد .

منبع : گیاهان دارویی و معطر کوهستانی
نوشته
زیبا درخشان
دکتر محمد شاهقلی

[*FATIMA*]

جعفری

گیاهی است علفی یک تا دو ساله از تیره چتریان با ساقه ای استوانه ای شیاردار به ارتفاع 80-40 سانتیمتر ، برگ های آن دارای بریدگی منقسم و متناوب ، گل های آن کوچک مایل به سبز به شکل گل آذین چتری و میوه اش فندقه دو قسمتی است ، جعفری گیاهی است معطر و جهت مصارف غذایی و دارویی کاشته می شود .

ترکیب : فلاوونوئید ، اولئورزین ، روغن ثابت گلوکوزید ، پروتئین ، چربی ، قند املاح معدنی ، انواع اسانس آپیول ، ویتامین ( A.C ) و ...

قسمت مورد استفاده : برگ ، میوه ( دانه ) ، ریشه و ساقه های جوان برگ دار

تاریخچه : نام لاتین این گیاه به معنای کرفس تخته سنگ هاست . از دوران باستان جعفری را می شناختند ، گرچه که فقط به عنوان چاشنی به کار می بردند و گاهی تاج افتخار قهرمانات را با آن می ساختند . اما ادرار آوری آن از دیرباز شناخته شده بود و پزشکان متعددی برای تسکین دردهای کلیه ، مثانه و تنظیم کنندگی قاعدگی آن را تجویز کرده اند

موارد استفاده : جعفری ، گیاهی است گرم و خشک و در طب سنتی به عنوان مدر ، دافع سنگ کلیه ، اشتها آور ، قاعده آور ، بادشکن ، ضد روماتیسم به کار می رود و در موارد آسم ، سرفه های خلط آور ، سوء هاضمه ، قاعدگی دردناک و کاهش رشد کودکان کاربردهای فراوان دارد . از جعفری در تهیه کرم های آرایشی استفاده می شود و ضماد برگ و ریشه آن جهت التیام زخم محل گزش حشرات و تسکین درد ناشی از تجمع شیر در سینه مادران شیرده و نیز در موارد ضرب دیدگی ، مؤثر است .

گیاهی از همین خانواده که نوعی شوکران و بسیار سمی است به جعفری شباهت دارد و نباید در طبیعت آن را با جعفری اشتباه گرفت . زیر ساقه این گیاه تقریباً همیشه قرمز است . برگ های کاملاً دندانه دار دارد . وقتی آن را له کنند بوی نامطبوعی از آن به مشام می رسد .

مقدار مصرف : جوشانده 60-15 گرم گیاه کامل یا ریشه خشک شده آن در یک لیتر آب روزانه 3-2 فنجان است و دانه آن به مقدار 5-10 گرم در دو لیوان آب جوشیده روزانه یک فنجان پس از هر وعده غذا به مصرف می رسد .

جوشانده کوبیده تخم جعفری و تخم کرفس و تخم شوید ( از هر کدام 100 گرم ) روزانه یک قاشق غذاخوری جهت درمان ورم معده و روده مؤثر است .

موارد مصرف زیبایی

در استعمال خارجی جهت از بین بردن لکه های دوران بارداری ، جوشانده 15-10 گرم گیاه به مدت دو دقیقه در نیم لیتر آب ، مخلوط با کمی آب لیموترش به صورت کمپرس مورد استفاده قرار می گیرد .

منبع : گیاهان دارویی و معطر کوهستانی
نوشته
زیبا درخشان
دکتر محمد شاهقلی

[*FATIMA*]

جو

گیاهی است علفی و یکساله از تیره غلات به ارتفاع حدود 100-40 سانتیمتر ، برگ ها سبز متناوب ، باریک و کشیده ، ساقه ها منفرد ، صاف بدون کرک و گل آذین آن به شکل سنبله دارای شش ردیف سنبلک است که در هر ردیف شش گل قرار دارند . میوه آن از نظر گیاه شناسی نوع گندمه محسوب می شود .

قسمت مورد استفاده : دانه و ساقه گیاه

ترکیبات شیمیایی : املاح معدنی ، دکسترین ، آمیدون ، مواد آلبومینویید ، نوعی آلکالوئید به نام هوردئین و آنزیم ویتامین های مختلف به خصوص گروه B که در جوانه جو وجود دارد

موارد استفاده : جو گیاهی است با طبیعت سرد و خشک ، در طب سنتی از جوشانده آن برای درمان تب ، یبوست ، کم خونی ، بیماری های کبدی به ویژه هپاتیت و به عنوان مدر در بیماری های کلیوی ، قلبی و نیز در ازدیاد چربی خون ، اسهال ، کولیت و بواسیر مورد استفاده قرار می گیرد . از خیساندن و جوانه زدن جو عصاره مالت یا مالت جو بدست می آید که در صنعت داروسازی کاربردهای فراوانی دارد و برای تهیه شیرهای غلیظ و شیرینی و غذای کودکان و نیز تهیه سمنو که از غذاهای سنتی ایرانیان است به کار می رود . سابقاً از مالت جو ، به عنوان سقط کننده جنین و نیز عوارض بعد از زایمان استفاده می کردند . اخیراً ثایت شده که در دانه ی جو مواد شیمیایی ضد سرطان ( مهار کننده پروتئاز ) وجود دارد که زمینه ایجاد سرطان در مجاری گوارشی را متوقف می سازد . در صنعت از جو پوست گرفته و پخته ، ماءالشعیر به دست می آورند که ماده ای سرد و مرطوب بوده و برای مصارف فوق به کار می رود . ضماد مخلوط خمیر آرد جو سوزانده و سیاه شده همراه کره یا روغن در موارد التهاب پوست ، ضرب دیدگی اندام ها ، سوختگی و سرمازدگی مورد استفاده قرار می گیرند .

مقدار مصرف : 50-20 گرم جو پوست کنده را در یک لیتر آب به مدت نیم ساعت جوشانده و روزانه 3-2 لیوان مصرف می شود . جو کوبیده شده را در آب لیمو خیسانده ، صاف کرده و روزانه یک لیوان جهت کاهش فشار خون و دفع صفرا مصرف می کنند . در استعمال خارجی ، ضماد مخلوط جو کوبیده همراه خاکشیر و سیاهدانه ، جهت رفع درد و ورم دمل و کورک پوستی به کار می رود .

منبع : گیاهان دارویی و معطر کوهستانی
نوشته
زیبا درخشان
دکتر محمد شاهقلی

[*FATIMA*]

چغوم

چغوم یا شور خاردار گیاهی یک ساله است . چغوم گونه ای از علف شوره و گیاهی علفی با ارتفاع 60-30 سانتیمتر است . ساقه آن دارای انشعابات ایستاده یا خوابیده بر سطح زمین می باشد . برگ های این گیاه کم و بیش گوشتی ، منتهی به زایده های خار مانند و تقریباً ساقه اغوش هستند .

گل های شور خاردار ، منفرد یا مجتمع در توده های کروی به تعداد 3-2 تایی می باشد که مجموعاً خارهای کم و بیش فشرده به هم در کنار برگ ها به وجود می آورند . براکته ها در انتها ، خاری شکل می باشند . موسم گلدهی در آغاز تابستان تا اوخر پاییز است

قسمت های مورد استفاده : برگ ، اندام های سبز ، بذر

موارد استفاده : عصاره گیاه تازه مدر می باشد . از آن به عنوان مسهل ، بازکننده انسداد مجاری ، قاعده آور ، انگل کش و استسقا استفاده می کنند . اعضاء مختلف آن دارای اثر ملین و ضد اسکوربوت هستند . از خاکستر سوخته گیاه برای ساخت شیشه و صابون استفاده می شود . همچنین از خاکستر آن برای شستن لباس استفاده می شود .

میزان مصرف : 2 گرم در روز از برگ و ساقه به عنوان مدر و رفع انسداد مجاری و 4 گرم به عنوان خاصیت قاعده آور و 10 گرم به عنوان مسهل است . خوردن آن در حد مجاز برای بیماری اسکوربوت مفید است . ساقه آن به صورت خام یا پخته خوراکی بوده و در سالاد از آن استفاده می شود . بذز آن نیز به صورت پخته خوراکی بوده و به صورت پودر در تهیه نان و ... به کار می رود .

منبع : گیاهان دارویی و معطر کوهستانی
نوشته
زیبا درخشان
دکتر محمد شاهقلی

[*FATIMA*]

چو

چو علفی است خودرو که در کوه ها در لابه لای سنگ ها می روید و فصل برداشت آخر اردیبهشت و خرداد است .

قسمت قابل استفاده : تمام قسمت های گیاه

موارد استفاده : برای آش محلی و به خاطر بو و طعم آن به ماست و دوغ اضافه می کنند و به قول مردم محل کوه بابا در دزک چون این گیاه گرم است برای بیماری روماتیسم به کار می رود

منبع : گیاهان دارویی و معطر کوهستانی
نوشته
زیبا درخشان
دکتر محمد شاهقلی