مدیریت وابستگی به مواد در بارداری، زایمان و نوزادی

[yas-90]

عوامل مؤثر بر سوءمصرف مواد در زنان


عوامل رواني اجتماعي

مواجهه با محيط خانوادگي آشفته، پر از مشاجره و خشونت يا انتظار از فرد كه در دوران كودكي نقش افراد بزرگسال را بپذيرد ، ساير عواملي هستند كه در زنان شروع و شيوع مصرف مواد را پيش بيني ميكنند.
زنان به صورت معني داري تحت تأثير روابط و مصرف مواد در همسر يا افراد مهم زندگي خود قرار مي گيرند. زناني كه وابسته به مواد هستند با احتمال بالاتري همسر مصرف كننده مواد دارند. در مواردي، زنان مصرف مواد همراه با همسر يا شريك زندگي خود را هم چون روشي براي ارتباط يا حفظ رابطه خود درك مي كنند. روابط زنان هم چنين به صورت معني دار بر شروع رفتارهاي پرخطر مصرف مواد هم چون تزريق اثر ميگذارد. داده هاي همه گيرشناسي نشان ميدهند ميزان بيماري هاي روان پزشكي اوليه، از جمله اختلالات خلقي و اضطرابي، در زنان مصرف كننده مواد بيش از مردان است. سابقه وقايع آسيب رسان زندگي يك عامل خطر براي گرايش به مصرف مواد به شمار مي رود. شيوع اختلالات مصرف مواد در طول عمر زناني كه مورد خشونت جنسي قرار گرفته اند، چهار برابر بيشتر از ساير زنان است. به علاوه، زناني كه سابقه تروما هم چون سوءرفتار جنسي در كودكي يا روابط بين فردي دارند، با شيوع بالاتري در جمعيت مصرف كننده مواد ديده مي شود . ميزان بالاي اختلالات هم زمان روان پزشكي با مصرف مواد و ارتباط آن با سابقه سو ءرفتار جنسي در كودكي اين فرض را مطرح مي كند كه هيجان طلبي، افسردگي ، اعتماد به نفس پايين، اختلال استرس پس از سانحه ، انواع اختلالات جنسي، اختلالات خوردن و دشواري در تنظيم خلق ممكن است از جمله عوامل
مساعد كننده مصرف مواد براي زنان با شد. از طرفي سوء مصرف مواد به نوبه خود موجب مي شود كه فرد بيشتر در معرض سوءرفتار جنسي قرار بگيرد.




منبع: راهنماي مديريت وابستگي به مواد در بارداري، زايمان، شيردهي و نوزادي
وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي
دفتر سلامت رواني، اجتماعي و اعتياد
اداره پيشگيري، درمان و كاهش آسيب سوءمصرف مواد


تهیه و تنظیم: سایت علمی نخبگان

[yas-90]

عوامل فرهنگي، اجتماعي

عوامل فرهنگي علاوه بر شكل دادن به الگوهاي مصرف و سوء مصرف، مي توانند در شروع مصرف مواد در زنان مؤثر باشند.فشار اجتماعي بر زنان براي داشتن اندام متناسب ، بيش از مردان است . لذا موادي مثل سيگار ، كوكائين و ساير مواد محرك ، براي كاهش وزن مورد استفاده
قرار مي گيرند. داروهايي مثل بنزوديازپين ها كه قابليت سوءمصرف دارند براي زنان بيش از مردان تجويز مي شود.
بالاخره مصرف مواد در زنان بسيار تحت تأثير مصرف مواد در شركاء جنسي شان است . بيشتر زنان گزارش مي كنند كه همسرشان براي بار اول مصرف و تزريق مواد را به ايشان پيشنهاد كرده است.
برخي معضلات اجتماعي، فرهنگي نقش مهمي نظير فرهنگ زدايي ، تجربه تبعيض و وضعيت اقتصادي اجتماعي عوامل خطر مهم براي شروع مصرف مواد، وضعيت سلامتي، دسترسي به درمان و رفتار تقاضاي درمان زنان به حساب مي آيند.

[yas-90]

عوامل ژنتيكي

براي مقايسه تأثير عوامل ژنتيك و محيطي بر مصرف مواد و اختلالات ناشي از آن در زنان و مردان ، مطالعاتي بر دوقلوها انجام شده است. به طور كلي به نظر ميرسد عوامل محيطي بيش از عوامل ارثي بر مصرف و سوء مصرف مواد اثر مي گذارند. هرچند ژنتيك ميتواند يك عامل مهم خطرزا در زنان باشد، پژوهش ها از تأثير خانواده تركيبي از ژنتيك و اثرات محيطي به عنوان يك عامل خطرزاي مهم حمايت مي كنند. درباره تأثير خانوادگي بر شروع ساير مواد اطلاعات كمتري وجود دارد، اما مصرف الكل در والدين خطر شيوع اختلالات مصرف مواد را در دختران تا 50 درصد افزايش ميدهد. خصوصيات خانواده بعداً نيز دخيل هستند. ديده شده كه تأثير عوامل ارثي برا ي مصرف، سوءمصرف و وابستگي به مواد در مردان بيش از زنان است (ميزان ارثي بودن در مردان 33 % و در زنان 11 % است ). در حالي كه عوامل محيطي در زنان بيش از مردان تأثيرگذار است.
در مصاحبه با كاركنان مركز اختصاصي خدمات كاهش آسيب خانه خورشيد براي زنان در جنوب شهر تهران به مجموعه اي از عوامل نظير آگاهي ناكافي نسبت به درمان، باورهاي مثبت غلط در خصوص مواد، استفاده از مواد براي تسكين دردهاي جسمي نظير شروع دردهاي قاعدگي، تبعيض بين دختران و پسران در محيط خانواده، ازدواج در سن پايين با مردان مصرف كننده مواد و ازدواج اجباري به عنوان عوامل اثرگذار بر شروع مصرف مواد در زنان اشاره شد.

[yas-90]

الگوهاي سوءمصرف مواد در زنان

الگوي سوءمصرف مواد در زنان با مردان متفاوت است . زنان مقادير كمتري از مواد مصرف مي كنند و سريع تر به سمت وابستگي پيش ميروند. مصرف داروهاي تجويزشده داراي پتانسيل سوءمصرف در آنها بيشتر است. زنان وابسته به مواد با تحصيلات پايين تري و منابع مالي محدودتري دارند. ميزانهاي سوء رفتار جنسي و جسمي در آنها بيشتر است.

در مطالعات همه گيري شناسي اخير در كشورهاي مختلف جهان به شش الگوي مختلف در سوءمصرف مواد در زنان اشاره شده است:

1. شكاف جنسيتي از نظر سوءمصرف مواد بين مردان و زنان خصوصاً از نظر مواد جديد مثل محركهاي شبه آمفتاميني در حال كاهش است.

2. زنان با احتمال بيشتري با مواد از طريق روابط مهم خود آشنا شده و آن را شروع مي كنند و تأهل نقش محافظت كننده در اين خصوص ايفا
مي كند.

3. رفتارهاي پرخطر مصرف مواد مثل تزريق و استفاده از وسايل تزريق غيراستريل و درگيري در رفتارهاي جنسي محافظت نشده تحت تأثير
مستقيم روابط مهم فرد قرار دارد.

4. تجربه مصرف مواد در سنين پايين تر با خطر افزايش يافته وابستگي و اعتياد مرتبط است.

5. زنان با احتمال بيشتري ممكن است تحت تأثير وظايف و نقش هاي خود در خانواده، الگوي مصرف خود را تغيير دهند.

6. زنان سريع تر از مردان در اثر مصرف مواد دچار پيامدها و عوارض جانبي ناشي از مصرف ميشوند.

علاوه بر اين زنان به صورت معني داري بيش از مردان داروهاي تجويزشده مثل ضددردهاي مخدر (كدئين، ترامادول ) و داروهاي ضداضطراب (آلپر ازولام، لورازپام) را سوءمصرف ميكنند.

[yas-90]

موانع درمان سوءمصرف مواد در زنان

عليرغم در نظرگرفتن شيوع بيشتر مصرف مواد در مردان، هم چنان به نظر ميرسد زنان كمتر از مردان تحت پ وشش خدمات درمان سوء مصرف هستند . اين امر مي تواند نشان دهنده اين واقعيت باشد كه زنان نسبت به مردان با موانع بيشتري براي دسترسي به درمان مواجه هستند . در بين زناني كه به درمان دسترسي پيدا مي كنند ميزان ماندگاري در درمان نيز كمتر است، چرا كه زنان براي ادامه درمان هم با مشكلات بيشتري روبه رو هستند.
از جمله مشكلاتي كه موجب كاهش دسترسي و ماندگاري در درمان سوء مصرف مواد در زنان مي شوند، ميتوان به موارد زير اشاره كرد:

• افراد سوء مصرف كننده مواد با انگ اجتماعي، فرهنگي و فردي مواجه اند. براي زنان، خصوصاً حين بارداري، احساس گناه و شرم از مصرف مواد به انگ مصرف مواد افزوده مي شود. اين امر مي تواند مانع از مراجعه زنان به مراكز درماني شود.

• اغلب زنان معتاد يا به تنهايي سرپرستي كودكان شان را بر عهده دارند يا با همسراني زندگي مي كنند كه خود نيز مصرف كننده هستند. به همين خاطر مشكلات مربوط به نگهداري از كودكان در زمان مراجعه به مركز درمان و تأمين هز ينه هاي درمان از جمله موانع دسترسي به درمان محسوب مي شود.

• احتمال ابتلا به اختلالات روان پزشكي همبود ، وجود خشونت خانگي و سوءرفتار هيجاني ، جسمي و جنسي در زنان معتاد بيشتر است . اين عوامل نيز باعث مي شوند كه دسترسي زنان به درمان سخت تر شود.

• روابط زنان مي تواند مانعي براي ورود آ ن ها به درمان، ماندگاري در آن و دست يابي به اهداف درماني باشد.

• زنان براي گروه درماني نياز به گروه هاي تك جنسيتي دارند، زيرا شركت در گروه درماني در كنار مردان براي آنها دشوار است.

• زنان ميزان هاي افزايش يافته آزار جنسي از طرف كاركنان در مان مرد را گزارش ميكنند.

عليرغم همه موارد فوق، در صورت پيش بيني حمايت هاي رواني ، اجتماعي كافي در برنامه درمان زنان، ماندگاري در درمان بهتر خواهد شد.

[yas-90]

اثرات سوءمصرف مواد در زنان

ميزان مرگ و مير در بيماران وابسته به مواد افيوني به 15-17 برابر از جمعيت عمومي بالاتر است . مرگ و مير در مردان اندكي از زنان بيشتر است .
شيوع اختلالات روان پزشكي همبود خصوصاً اختلالات خلقي و اضطرابي در زنان مصرف كننده مواد بيش از مردان ديده مي شود، در حالي كه سوءمصرف چندگانه مواد هم چون سوءمصرف الكل در بيماران وابسته به مواد افيوني در مردان بيشتر است. اثرات، سير وابستگي و نحوه پاسخ به درمان سوءمصرف مواد در زنان داراي ويژگيهاي خاصي است كه در زير مورد بررسي قرار ميگيرند.

[yas-90]

اثرات فارماكولوژيك

تراكم گيرنده هاي اُپيوئيدي مو و كاپا در زنان سنين باروري از مردان بيشتر است. ميزان تهوع و اثرات ضددرد ناشي از مصرف حاد مواد افيوني در زنان بيش از مردان است . به نظر مي رسد واكنش متقابل بين گيرنده هاي افيوني و گيرنده هاي هورمون هاي جنسي ممكن است در تفاوت هاي جنسيتي مربوط به شّدت و قدرت تأثير پاسخ به مواد افيوني دخيل باشند. هم چنين نشان داده شده كه نيمه عمر متادون در زنان طولاني تر از مردان است . بررسيهاي پيش بالينينشانگر تفاوت هاي جنسيتي در مورد تأثير مواد افيون ي بر سيستم قلبي ، عروقي است.

بررسيها نشان مي دهد سوء مصرف مواد ا فيوني، مواد محرك و داروهاي آرام بخش و خواب آور بدون تجويز پزشك بر روي دوره هاي قاعدگي و
دستگاه هاي گوارشي، عصبي عضلاني و دستگاه قلبي اثر منفي مي گذارد . مصرف الكل در زنان عوارض جسمي بيشتري از مردان ايجاد مي كند كه شامل مشكلات قلبي، عروقي، عواض باروري، استئ وپروز، نقايص شناختي و عصبي، سرطان سينه افزايش حساسيت به عفونت هاي هم چون اچ آي وي و هپاتيت سي ميشود. مصرف سيگار در زنان خطر سرطان ريه را افزايش ميدهد. ساير عوارض مصرف سيگار شامل افزايش خطر زخم معده، بيماري كرونر، كمبود استروژن، سكته و آترواسكلروزيس مي شود . زنان سيگاري با احتمال بالاتري دچار بيماري انسدادي مزمن ريوي يا بيماري كرونر قلب مي شوند.

مطالعات نشان مي دهد مواد محرك هم چون م ت آمفتامين اثرات تغيير دهنده خلق شديدتري در مرحله فوليكولار دارد و نوسانات در سط وح پروژسترون تا حدي مي تواند علت اين تفاوت جنسيتي مشاهده شده باشد . برخي عوارض مصرف مت آمفتامينها هم چون قفل شدن فك، خشكي دهان، و كم اشتهايي يا بي اشتهايي در زنان از مردان شايعتر است.

[yas-90]

سير وابستگي به مواد افيوني

زنان سريع تر از مردان متعاقب تجربه مصرف مواد دچار اختلالات مصرف مواد ميشوند. مصرف مواد افيوني به خصوص هروئين و كراك در زنان اغلب به شكل تدخيني است . زناني كه مواد را به روش تزريقي مصرف مي كنند، اغلب همسران يا شركاي جنسي معتاد تزريقي دارند.


تأثير بر عملكرد جنسي و باروري

وابستگي مزمن به مواد افيوني خصوصاً مواد افيوني كوتاه اثر نظير هروئين به طور شايعي باعث نقائص اندوكرين مي شود. اين نقائص شامل آمنوره، عدم تخمكگذاري، ناباروري، كاهش ميل جنسي و افت كاركرد آن مي شو د. اين علايم احتمالاً به سركوب acth ، عملكرد آدرنال و تخمك گذاري و سطوح كاهشيافته هورمون هاي استراديول و پروژسترون در اين زنان قابل انتساب است .
زناني كه تحت درم ان نگهدارنده با متادون قرار مي گيرند قاعدگي و تخمك گذاري منظم پيدا ميكنند و به طور عادي باردار مي شوند.

[yas-90]

پاسخ به درمان

مطالعات مقايسه اي بر روي مردان و زنان تحت درمان با متادون نشان مي دهند كه در ابتداي درمان، زنان نسبت به مردان داراي خانواده هاي ناكارآمدتر و مشكلات طبي و روان پزشكي قبلي و فعلي بيشتري هستند. گرچه بارداري مي تواند براي شروع درمان انگيزه ايجاد كند اما تعيين كننده ماندگاري در درمان نيست . عواملي كه ترغيب كننده زنان به تداوم درمان است شامل درمان حمايت گرانه، ارتباط درماني مناسب، دسترسي به خدمات مراقبت كودك در مركز درماني و خدمات درماني جامع هستند. برخي خصوصيات دموگرافيك هم چون سن بالاتر، تحصيلات بيشتر و حمايت خانوادگي از درمان پيش بيني كننده ماندگاري بهتر در درمان است.
زنان شركت كننده در درمان هاي نگهدارنده با داروهاي آگونيست سابقه مصرف مواد كوتاه تري در مقايسه با مردان دارند . اين موضوع نشان مي دهد زنان زودتر از مردان براي درمان وابستگي به مواد افيوني مراجعه مي كنند، با اين وجود هم چنان به نظر مي رسد بازنمايي زنان در جمعيت افراد متقاضي درمان كمتر از ميزان واقعي است.

زنان رفتارهاي پرخطر بيشتري براي ابتلا به اچ آيوي دارند، اما مشكلات قانوني آنها از مردان كمتر است . هرچند گزارش مركز اختصاصي كاهش آسيب زنان در جنوب شهر تهران نشان مي دهد مشكلات قانوني در مراجعان اين مركز بسيار شايع است . جنسيت پيش بيني كننده برآيندهاي درمان نيست . براي مثال در زنان ميزان هاي آزمايش منفي و تكميل دوره درمان مشابه مردان است. با اين وجود از برخي جنبه ها زنان برآيندهاي درمان بهتري دارند كه شامل بازداشت كمتر و ميزانهاي اشتغال بالاتر مي شود. گرچه ميزان لغزش و عود در درمان زنان و مردان مشابه است اما عوامل خطر و شروع كننده عود و پاسخ رفتاري و هيجاني آن ها در حين و پس از عود متفاوت است. زنان بيش از مردان مشكلات بين فردي، و خلق منفي را به عنوان عوامل شروع كننده عود گزارش مي كنند. آن ها مهارتهاي مقابله ضعيف تري دارند و در يافتن دوست هاي جديد غيرمصرف كننده مشكل دارند . برعكس زناني كه عود ميكنند با احتمال بيشتري متقاضي كمك شده و دوره هاي عود كوتاهتري دارند.
پيشرفت در درمان در هر دوجنس با كاهش ارتكاب جرم و ساير عوامل خطرآفرين براي سلامت همراه است . زنان نياز به مداخلات بيشتر درباره مسائل و بحران هاي روانشناختي، اشتغال و ارجاعات طبي دارند و پس از ترخيص بيشتر به دنبال درمان هاي تكميلي هستند. در يك مطالعه نشان داده شد كه كاهش خطر اچ آي وي به دنبال مصرف متادون در زنان به طور قابل ملاحظه اي كمتر از مردان وابسته به مواد افيوني است . اين امر نشان مي دهد كه لازم است مداخلات تخصصي بيشتري براي زنان مصرف كننده مواد افيوني انجام شود.


28

[yas-90]

درمان اختلالات سوءمصرف مواد در زنان

در حالي كه تحقيقات در زمينه درمان اختلالات سوءمصرف مواد در زنان هنوز ناقص است ولي برخي اصول كلي درمان اعتياد در زنان به شرح زير است:

1. در زناني كه درمان را آغاز مي كنند افكار خودكشي يا اقدام به آن بيشتر است و اين امر احتمالاً به علت علايم افسردگي يا ويژگي هاي تكانشي شخصيت آن ها است. ارزيابي دقيق خطر خودكشي و اختلال افسردگي جهت ارائه درمان هاي تخصصي ضروري است . با توجه به خطر بالقوه استفاده از مواد براي خودكشي، بايد در تجويز دارو به اين بيماران محتاط بود. بنابراين پزشك بايد داروها را به مقدار كم تجويز كرده، بيمار را
تشويق كند تا به طور منظم مراجعه نمايد . حين تجويز دارو تداخل هاي دارويي بايد در نظر گرفته شود.

2. ممكن است در زنان وابسته به مواد اختلالات شخصيت از اختلالات روان پزشكي محور يك شايع تر باشند . اين واقعيت به خودي خود موجب
ضعيف شدن پيشآگهي درمان نمي شود ، ولي در اين موارد ارجاع به روان پزشك جهت ارزيابيهاي بيشتر و درمان لازم است.

3. انگ اجتماعي اعتياد مانع از مراجعه زنان به مراكز خدمات درماني و تداوم درمان مي شو د، لذا برخورد غيرقضاوت گرانه حين درمان مي تواند
دسترسي به درمان را تسهيل و به ماندگاري در درمان كمك كند.

4. غربال گري از نظر اچ آي وي، هپاتيت بي و سي، سيفيليس و ساير بيماري هاي منتقل شونده از راه جنسي بخش مهمي از ارزيابي هاي زنان وابسته به مواد را تشكيل ميدهد.

5. زناني كه وارد درمان مي شوند ممكن است نگران اضافه وزن خود باشند . در اين موارد مشاوره درباره تغذيه مناسب و ورزش مي تواند راهگشا
باشد.گاهي مشاوره با تمركز بر تصور ذهني فرد از بدن خود لازم است.

6. در مواردي كه سابقه سوء رفتار جنسي وجود دارد، توصيه مي شو د از مشاوره هاي تخصصي استفاده شود.


برخي موضوعات كه بايد در مديريت درمان زنان باردار به طور خاص مورد توجه قرار گيرد عبارتند از روابط بين فردي، ت أثيرات خانواده، نقش سوءمصرف مواد در ارتباط جنسي، تاريخچه فرد و خشونت و اختلالات روان پزشكي همبود هستند.

اختلالات روان پزشكي همبود شايع در زنان عبارتند از افسردگي و ساير اختلالات خلقي، اختلالات اضطرابي هم چون اختلال استرس پس از سانحه و اختلالات خوردن.