همه مسئول حفاظت از میراثیم!

[تاری]

یارب

عتیقه های قره داغ به کجا می روند؟!

ارک قالاسی - چه بسا فقر فرهنگی و البته محرومیت و توقف نیازهای ما در امور مادی باعث شده است که کم تر به ضرورت حفظ مواریث فرهنگی اهمیت دهیم و شاید اگر بیفتد در کشف و استخراج و صادرات (!!) آثار باستانی و عتیقه جات منطقه همکاری مجدانه داشته باشیم! چه بسا قبل از خواب ساعاتی را در فکر دستیابی به یک مجسمه گرانبها و پولدار شدن یکشبه گذرانده ایم! اما هستند کسانی از جمع ما که به میراث فرهنگی و آثار تاریخی بازمانده از نیاکان مان عشق می ورزند و هر کلنگی که بر زمین قره داغ زده می شود تا گنجی از درون درآید، ضربات را در جان خویش احساس می کنند. فرقی نمی کند در شهر باشیم و یا در روستا و یا در قشلاق ها و ییلاق ها. همه با چشم خویش جای خالی میراث درآمده از خاک را دیده ایم. دیگر خبر عتیقه دزدی و تصادف در این منطقه عادی شده است و یادمان نمی رود که آخرین خبر سال 86 و اولین خبر سال 87 در ارسباران « تصادف » و « کشف عتیقه » بود!

نخستین روز سال 87 که ما سرگرم دید و بازدید بودیم و دهانمان را شیرین می کردیم،غارتگران میراث فرهنگی به چنگ مردان قانون افتادند. اول فروردین 87، فرمانده وقت نيروي انتظامي شهرستان اهر از « كشف و ضبط 177 اشياي عتيقه از جمله یک کتاب با قدمت 500 سال از دو قاچاقچي در این شهرستان » خبر داد. و البته تنها سه روز قبل از آن و در 27 اسفند 86، سرهنگ حاذق از « كشف و ضبط 146 اشياي عتيقه شامل انواع مجسمه،گوشواره، سنگ تزئيني، طلا و وسايل حفاري غيرمجاز از چهار قاچاقچي در اين شهرستان » خبر داده بود.

18 فروردین 87، سرپرست يگان حفاظت از سازمان ميراث فرهنگي آذربايجان شرقي از دستگیری حفاران غیرمجاز میراث فرهنگی شهرستان كليبر خبر داد و گفت:« با شناسايي يگان حفاظت سازمان ميراث فرهنگي استان و پاسگاه انتظامي « يوزبند » پنج نفر از حفاران غيرمجاز در منطقه « يوزبند» شهرستان كليبر به جرم حفاري غيرمجاز به همراه لوازم حفاري از قبيل دستگاه فلزياب، بيل و كلنگ دستگير شدند.»

26 فروردین 87، با دستگيري دو قاچاقچي عتيقه در شهرستان اهر مقاديري اشياي عتيقه كشف شد. به گزارش پايگاه اطلاع رساني پليس استان آذربايجان شرقي، با دستگيري متهمان چندين قطعه اشيای باستاني نظير كتاب خطي، سكه هاي قديمي مربوط به دوران مختلف، مجسمه سفالي، زيور الات، سنگ هاي قيمتي و عقيق كشف شد.

این موارد تنها به خاطر کشف و ضبط از سوی نیروی انتظامی خبر شده اند و گرنه موارد بسیاری از حفاری های غیرمجاز و غارت آثار باستانی و خروج عتیقه از منطقه روی می دهد که خبر نمی شود و ما خبردار نمی شویم و اگر در مدتی خبری از این دست نمی شنویم، به معنای عدم وقوع چنین رخدادهایی نیست.

و اما جدیدترین خبر از کشف عتیقه در منطقه ی ارسباران این که 20 شهریور، مأموران پليس آگاهي شهرستان كليبر، در اجراي طرح كنترل خودروهاي عبوري و در بازرسي از خودرو، موفق به كشف و ضبط يك عدد كوزه خمره‌اي شكل متوسط از جنس سفال، يك عدد كوزه خمره‌اي شكل كوچك سه پايه و يك حلقه مسي شكسته گردیدند.

رئيس پليس آگاهي فرماندهي انتظامي استان آذربايجان شرقي همین روز از کشف عتیقه در ورزقان نیز خبر داد. قنبر مداحي گفت: مأموران پليس آگاهي شهرستان ورزقان نيز به دنبال گزارشات مردمي با مركز فوريت‌هاي 110 مبني بر وجود اشياي تاريخي در منزل دو نفر به نام‌هاي «عليخان» و «ريحانه» در محل‌هاي مورد نظر حاضر و در بازرسي منزل نامبردگان واقع در روستاي «كيقال» از توابع اين شهرستان موفق به كشف و ضبط يك عدد سنگ باستاني صندوقي شكل، يك عدد سنگ به شكل قوچ و... شدند. به گزارش فارس، مداحي اضافه كرد: بنا به اظهار كارشناس سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري ورزقان اشياي كشف شده مربوط به دوران صفويه و قاجاريه مي‌باشد.

رئيس پليس آگاهي فرماندهي انتظامي استان آذربايجان شرقي همچنین اظهار داشت: مأموران پليس آگاهي شهرستان اهر نيز در بازرسي از فردي به نام «رحيم» كه اقدام به خريد و فروش عتيقه‌جات مي‌كرد، موفق به كشف و ضبط پنج قطعه مجسمه آهني، چهار عدد كمربند نقره‌اي، دو عدد تسبيح از سنگ سندلوس، يك عدد مهر برنجي مربوط به «كدخدا قراتالو» و يك قطعه سنگ معدني سياه رنگ و يك قطعه شمشير دو پهلو بدون دسته شدند.
به گفته فرمانده نیروی انتظامی شهرستان اهر14 روز پیش از آن نیز « 14 قطعه عتیقه از یک قاچاقچی اهل مرند در شهر اهر کشف شد.» ( ایسکانیوز )

سال قبل نیز چنین بود و سال های قبل از آن نیز.22 فروردین 86، « 3 قاچاقچي اشياي عتيقه توسط مأموران انتظامي در شهرستان اهر شناسايي و دستگير شدند و 10 عدد مجسمه سنگي با ارزش كه روي آنها نقش انسان حكاكي شده بود به همراه 3 عدد سنگ كوچك از آن ها کشف و ضبط شد.»(خبرگزاری فارس) 22 تیر 1386،با دستگیری چهار قاچاقچی ، 9 قطعه شی عتیقه در شهرستان ورزقان کشف و ضبط شد. « ماموران پلیس شهرستان ورزقان ، با دریافت گزارش های مردمی مبنی بر قاچاق و حفاری غیرمجاز عده ای سودجو در روستای لنبران به این روستا اعزام شدند.مأموران با حضور در این روستا ، چهار نفر را به اتهام قاچاق اشیای عتیقه شناسایی و دستگیر کردند. در بازرسی از وسایل متهمان دستگیر شده، 9 قطعه شی عتیقه زیر خاکی شامل 8 قطعه سفال و یک قطعه مجسمه کوچک فلزی ( اسب ) کشف و ضبط شد.» ( پایگاه اطلاع رسانی پلیس )20 آذرماه 86، « پنج نفر به اتهام حفاری غیرمجاز به همراه لوازم حفاری در شهرستان هریس توسط یگان حفاظت میراث فرهنگی شناسایی و دستگیر شدند.» و باز اول دی ماه 86، « یگان حفاظت سازمان میراث فرهنگی استان، 3 نفر از حفاران غیرمجاز در شهرستان کلیبر را دستگیر کرد.» این سه نفر که غیربومی و ساکن تهران بودند، « به جرم حفاری غیرمجاز به همراه لوازم حفاری از قبیل دستگاه فلزیاب، آنتن شناسایی و... دستگیر شدند.»

چه بسیار آثار باستانی که در چنگال غارت گران فرهنگ و تاریخ اسیر شدند و به یغما رفتند و امروز جای جای قره داغ زخم بیل و کنلگ تاریخ ستیزان و فرهنگ سوزان را بر پیکر خویش دارد. قلعه ها و محوطه های تاریخی هنوز اثر چنگال سارقان بدمنش را بر سیما دارند. آرامش گورستان های تاریخی به هم خورده است و کسانی در تاریکی شب برای نبش قبر آمده اند! از قوبول دره سی هوراند گرفته تا آغجا قلعه سی ورزقان و از نودوز اهر گرفته تا حووضلی قالا در هریس حکایت دردناکی برای ما دارند.

حکایت های عجیب و غریب از عتیقه یابی در اهر و ورزقان و کلیبر و هریس همواره ورد زبان هاست. گستره ارسباران به حدی است که سازمان میراث فرهنگی با نظارت اندک خویش توان حفاظت از میراث تاریخی آن را ندارد و اما در حد توان ظاهر می شود و امیدواری می دهد. تخریب شهر باستانی اژدهاداشی در ورزقان در جریان گازرسانی به ارمنستان در این میان تنها نمونه ای است و امروز سد بزرگ خداآفرین در حالی به سمت آبگیری می رود که نگرانی هایی در باب وجود محوطه های باستانی در آن محل بروز کرده و نیاز به کاوش احساس شده است.

هرچند تاریخ و جغرافیای ارسباران در قدر و قیمت هم سنگ اند و زرخیری جغرافیا نمی تواند از ارجمندی تاریخ در آن پیشی بگیرد. اما افتخار مردم قره داغ بیش و پیش از آن که طلا و مس آن باشد، دیرینه باستانی و ظهور قهرمانان تاریخی چون بابک و ستارخان است. محوطه ها و مناطق باستانی در هوراند و ورزقان از ده هزار سال فراتر می رود و هنوز کاوش های باستان شناسی در آن صورت نگرفته است. 70 درصد قلعه های استان در ارسباران قرار دارند و این منطقه در این مهم مقام ممتازی در کشور دارد. و اگر شمارش کنیم، نشانه ها و آثار تاریخی گرانسنگ چون کتیبه سغندل و منطقه نودوز و اژدهاداشی و میدان هوشنگ شاه و تپه های باستانی بسیار را، بحث به درازا می کشد. و نکته مهم این که قره داغ تاریخی ترین منطقه استان است و حجم عظیم حفاری ها و غارت آثارباستانی و کشفیات متعدد عتیقه گواه این ادعاست و تعجب آور و تأسف بار این که ارسباران موزه ای برای این همه عظمت تاریخی ندارد. مسئولان امر استانی پاسخ می دهند که چون موزه ایجاد شده در اهر موزه تخصصی ادب و عرفان است، لذا نمی توان آثار باستانی را در آن نگه داشت و به نمایش گذاشت. مگر نمی توان در اهر موزه ی دیگری به نام تاریخ ارسباران تأسیس کرد و مگر در شهر تبریز بیش از ده موزه وجود ندارد؟ اگر تنها آثار کشف شده از ارسباران در موزه ای گردآوری می شدند، اکنون شاهد موزه ی بزرگی با هزاران اثر در این منطقه بودیم که شهرت جهانی یافته بود.

دادستان سابق اهر خردادماه امسال در گفتگو با گویا، با انتقاد از عدم توجه لازم به میراث فرهنگی و آثار باستانی ارسباران و با اشاره به ضرورت تأسیس اداره میراث فرهنگی در این منطقه، به ذکر نمونه ای از بی توجهی سازمان میراث فرهنگی استان پرداخت. خیراله تیموری گفت:« در روستای گونجیک از توابع اهر آثار مربوط به چهارهزار سال قبل از میلاد کشف کرده بودیم. ده ها روز طول کشید که بیایند و نظر کارشناسی دهند. من آماده بودم بیایند و محل را مطالعه کنند و گفته بودم هرگونه مساعدت هم لازم باشد، انجام می دهیم. بعد از یک سال هنوز هم حتی یک کارشناس از سوی سازمان میراث فرهنگی نیامده است. آن آثار کشف شده را هم با تعهد بردند که بعد به اهر برگردانند تا به موزه منتقل کنیم، ولی به آن هم عمل نکردند.»

منطقه قره داغ با 12 هزار کیلومتر مربع مساحت، محوطه ی تاریخی و باستانی مهمی به شمار می آید و سال هاست که خروج آثار باستانی از خاک آن نقل محافل عمومی و خصوصی است و هزاران قطعه اثر باستانی از این منطقه به غارت رفته اند و این همه در حالی است که ارسباران متولی مستقیم و مستقل در حوزه میراث فرهنگی ندارد و پایگاه حفاطت از آثار تاریخی منطقه با تعداد کارکنان محدود، نقش مراقبتی و حفاظتی چندانی ایفا نمی کند. از طرفی متأسفانه منطقه ارسباران حتی یک تشکل مردمی شناسنامه دار در دفاع از میراث فرهنگی و یادگارهای باستانی ندارد و اگر سازمان میراث فرهنگی اقدام به تشکیل انجمن های حامی میراث فرهنگی در روستاها و نقاط شهری دارای اثر باستانی اقدام کرده است، تاکنون خبر چندانی از آن ها به گوش نخورده است و چنانچه چنین انجمن هایی به صورت خودجوش و از سوی مردم تشکیل نشوند، کاری از پیش نخواهند برد. علی رغم این که کسانی در این منطقه هستند که فرق فرهنگ و علف را نمی دانند و مدام در فکر شوم حفاری و کشف عتیقه هستند تا پولی به جیب بزنند. مردانی هم هستند که دل در گرو میراث تاریخی قره داغ دارند و تعلق آثار باستانی به مردم و فرهنگ و تاریخ را به خوبی درک می کنند. نمونه این که در 11مهر 1385، « یک روستایی در ورزقان بیش از 600 سکه پرارزش تاريخي دوران اتابكان سلجوقي و ايلخانان را ـ که 15 سال پیش خود نگه داری کرده بود ـ به سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري آذربايجان شرقي تحویل داد.» ( روزنامه کیهان )

خواسته ی مردم ارسباران مبنی بر تأسیس موزه تاریخ در این منطقه بار دیگر برای مسئولان امر یادآوری می شود. باشد که مورد توجه قرار گیرد. موزه ای که ضمن معرفی قدمت و عظمت تاریخی منطقه بتواند در توسعه فرهنگی و رونق گردشگری و ایجاد اشتغال مؤثر افتد.