معناي گسترده ميراث طبيعي

[A.L.I]

معناي گسترده ميراث طبيعي امير عباس مير شكرائي

تهران _ ميراث خبر
گروه فرهنگ: ميراث طبيعي در معناي بسيط آن بايد از جنبه‌هاي گوناگون مورد بررسي قرار گيرد. براساس تعريف مبنايي ارايه شده در كنوانسيون 1972 يونسكو ميراث طبيعي به تشكل‌هاي فيزيكي، زيست‌شناختي و زمين‌شناختي، محل زيست گونه‌هاي گياهي و جانوري در معرض خطر و مناطق داراي ارزش علمي و حفاظتي و زيباشناسي اطلاق مي‌شود.
پديده‌ها يا مناطق مورد اشاره كه اصطلاحا اموال طبيعي ناميد مي‌شوند براساس ضوابط مشخصي به عنوان ميراث جهاني در نظر گرفته خواهند شد كه عبارتند از:
نمونه‌هاي برجسته‌اي كه معرف مراحل عمده سير تحول زمين هستند. از جمله نشانه‌ها و مدارك مربوط به شيوه‌هاي زيست، فرآيندهاي هنوز فعال زمين‌شناسي در تحول و شكل‌گيري زمين يا عناصر زميني، آثار رويدادهاي طبيعي مهم، نمونه‌هاي شاخص معرف فرآيندهاي بوم‌شناختي، زيست‌شناختي مربوط به تحول بوم سازگان‌هاي آب شيرين، بوم سازگان‌هاي دريايي يا ساحلي و اجتماعات گياهي و جانوري، آثار معرف پديده‌هاي طبيعي يا حوزه‌هايي كه زيبايي طبيعي استثنايي و اهميت زيباشناختي دارند، زيست‌گاه‌هاي طبيعي كه از نظر حفظ تنوع زيست‌شناختي اهميت بسيار دارند، از جمله آن دسته‌اي كه دربرگيرنده گونه‌هاي در معرض خطرند و از جنبه علمي يا حفاظتي ارزش جهاني استثنايي دارند.
از سال 1996 روابط و مناسبات متقابل آدمي و محيط زيست اطرافش نيز به عنوان چشم‌اندازهاي فرهنگي مورد توجه قرار گرفته است. چشم‌اندازهاي فرهنگي كه تلفيقي از عملكردهاي طبيعت و بشرند نشانگر تكامل جامعه انساني و سكونت انسان‌ها در طي قرون و اعصار تحت تاثير موانع يا امكاناتي كه طبيعت در اختيار آنها قرار داده و كنش و واكنش متقابل آنهاست.
از يك نگاه ميراث طبيعي را مي‌توان در برگيرنده تمامي پديده‌هاي طبيعي داراي جايگاه يا نقش فرهنگي دانست، از گذشته‌هاي دور در آغاز پيدايش انديشه بشري تا به امروز. در مواردي اين پديده‌ها نقش خويش را تا به امروز نيز همچنان حفظ كرده‌اند و گاهي تنها در اسطوره‌ها و باورهاي كهن باقي مانده‌اند. نكته شايان توجه در اين خصوص آنست كه در گذر زمان همسو با تكامل و تعامل انديشه‌ها و باورها، نگرش آدمي به اين پديده‌ها نيز دستخوش تغيير گرديده است. اين نقش و جايگاه زماني در شكل تقدس در باورها و اعتقادات آدمي شكل گرفته و گاه به جهت اهميتي است كه در معيشت زندگي روزمره انسان داشته و دارد.
از نگاهي ديگر پديده‌هاي طبيعي كه داراي نقشي اثرگذار يا هر گونه عملكرد و تعامل در پيدايش و يا تداوم حيات انساني يا تمدن‌هاي بشري بوده يا هستند ميراث طبيعي محسوب مي‌شوند. كنش و واكنش‌ها و تعامل‌هاي بين آدمي و زيست بومش در طي قرون و اعصار متمادي شكل‌گيري مجموعه‌اي از دانسته‌ها را موجب گرديده كه انتقال و انباشت آنها در گذر نسل‌ها دانشي را گرد آورده كه همان فناوري است.
چگونگي پيدايش فناوري در ساليان كهن و تكوين آن همواره تابعي از متغيرهاي شرايط زيست محيطي انسان بوده، در تمدن‌هاي گوناگون در هر منطقه متناسب با شرايط طبيعي و محيطي صورت‌هاي گوناگوني يافته چرا كه آدمي نيز گوناگوني‌هاي جبري طبيعت را با دامنه اختيار و ياري انديشه خويش مهار كرده است. در نتيجه گاه دستاوردهاي بهره‌گيري از فناوري سنتي و گاه بنيادهاي پيدايش اين فناوري در شرايطي كه حاصل تعامل و بلافصل انسان و طبيعت باشند را مي‌توان ميراث طبيعي لحاظ كرد البته اين زماني است كه اين درهم‌آميختگي دستاوردي شگرف، ارزشمند، زيبا و يا اثرگذار در حيات بشري را پديد آورده باشد.
زيستگاه‌هاي اوليه انسان به جهت استفاده آدمي از پديده‌هاي طبيعي مانند غارها چنانچه داراي ويژگي‌هاي خاص و منحصربه‌فرد بوده و نشانه‌هايي از رويداد يا تحول ويژه در حيات انساني باشند ميراث طبيعي به شمار مي‌آيند.
نگرشي ژرف‌تر و وسيع‌تر پيرامون زيستگاه‌هاي انساني، از زيستگاه‌هاي اوليه بشر نخستين تا كلان شهرهاي مدرن امروزي و ديگر سازه‌هاي بشري كه حاصل چالش بين انسان و طبيعت براي فراهم آوردن ملزومات حيات آدمي بوده‌اند، همواره داراي نشانه‌هاي متعددي از اثرات مستقيم زيست بوم به عنوان عامل اصلي كنترل‌كننده تركيب، شكل اجزا و مصالح تا طراحي و سامان‌دهي كلي آن هستند. شناخت و بررسي تمامي علل، عوامل و اينگونه نشانه‌هاي موثر در پيدايش و شكل‌گيري زيستگاه‌ها و تمدن‌ها از گذشته تا حال و آنچه موجب توسعه و تكامل آنها از يك سو يا محدوديت و محو آنها از سوي ديگر گرديده است تمامي پديده‌هاي طبيعي در اين ارتباط موضوع ميراث طبيعي خواهند بود.
علل و عوامل طبيعي موثر در مهاجرت‌هاي دايمي اقوام و گروه‌هاي كوچك و بزرگ انساني از روزگاران كهن تا امروز و يا كوچ‌نشيني در ارتباط با عوامل آب و هوايي و شرايط اقليمي و ساير متغيرهاي زيست محيطي از قبيل موضوعات مورد بحث در مطالعات ميراث طبيعي از اين ديدگاه به شمار مي‌روند.
زيست بوم تمامي گياهان يا جانوراني كه از ويژگي‌هاي يك منطقه خاص جغرافيايي باشند و يا به جنس و گونه‌اي با خصوصيات منحصربه‌فرد تعلق داشته باشند اعم از جانوراني كه دائما در محدوده جغرافيايي خاصي زندگي كنند و يا آنهايي كه مهاجرند ولي از مسيرهايي ويژه عبور مي‌كنند، از منظر نقش و جايگاه‌شان در معيشت، باورها و اعتقادات و يا ديگر جنبه‌هاي زندگي انساني ميراث طبيعي محسوب مي‌شوند. مناطق رويش مجموعه‌ها و يا گاهي گونه‌هاي ارزشمندي از گياهان دارويي از نمونه‌هاي بارز اين تعريف هستند.
مناطقي كه محل رخدادي تاريخي حايز ارزش و اثرگذار در مسير تحولات تاريخ يك قوم يا ملت باشند در زمره ميراث طبيعي قرار مي‌گيرند. از اين جمله از "دشت چالدران" يا "تنگ آريوبرزن" مي‌توان ياد كرد.
گاهي ميراث طبيعي عنصري است از عناصر معمول طبيعي كه عموما به سبب شكل‌ طبيعي ويژه، محل خاص قرارگيري و يا نوع كاربري آن داراي جايگاه و نقش فرهنگي ويژه‌اي است. در اغلب موارد شكل خاصي در ذهن مردمان در سالياني بسيار دور تداعي كننده نشانه‌اي از باوري كهن بوده است. صخره‌هايي با اشكالي شبيه به جانداران مانند سنگ عقاب در سبلان كه پاسبان راهي است كه به قله مقدس سلطان ختم مي‌شود و يا فسيل يك دو كفه‌اي با نام لوفا ديكوتوما (Lopha dichotoma) كه در جنوب ايلام آن را اثر چنگ‌پري و موجب افزايش رزق و روزي و بركت مي‌دانند و يا " زندان سليمان" در نزديكي تخت سليمان همگي ميراث طبيعي هستند.
گاهي آثار تاريخي و مناطق يا پديده‌هاي طبيعي مانند كوه يا صخره‌اي كه محل سكونت اين آثار هستند به سبب باوري كه بعدها در مورد آنها پيدا شده است داراي نقش فرهنگي ويژه و اثر‌بخش مي‌گردند، كه در اين صورت ميراث طبيعي محسوب مي‌شوند. از اين موارد مي‌توان به «دكان داوود» در شرق شهر سر پل ذهاب و صخره عظمي كه روي آن واقع شده و يا كوه تخت بلقيس اشاره كرد.
مناطق يا پديده‌هاي طبيعي كه در اسطوره‌ها يا متون كهن از تقدس يا نقش فرهنگي آنها ياد شده است مانند كوه اسپروژ در شاهنامه يا رودهاي مقدسي كه سرزمين ايران ويج را در برمي‌گرفته‌اند و يا درياچه "چيچست" ، مشخصا در تعريف ميراث طبيعي قرار مي‌گيرند.

منبع