اقدامات اثر گذار و راه كاهرهاي نوين در مديريت جامع آبخيزداري

[omega]

اقدامات اثر گذار و راه کارهای نوین در مدیریت جامع آبخیز داری

مقدمه:
گر چه حفظ خاک در جای خود و جلوگیری از فرسایش در اذهان متخصصین آبخیزداری واجد اولین الویت است، لکن عدم جامع نگری و عدم توجه به عوامل زمین ساختی و فرسایش پذیری حوزه های آبخیز، خود نشان غفلت است. متاسفانه امروزه گروهی برآنند که به صورت سنتی با انجام عملیات مکانیکی و بیولوژیکی و با صرف هزینه های کلان با فرسایش تشدیدی در حوزه های آبخیز بالا دست به مبارزه برخیزند . در حالیکه اوضاع زمین شناسی بعضی از نواحی ایران، به دلیل فرسایش پذیری و ناپایداری مواد سازنده تشکیلات رخنمون شده آنها، شرایط بحرانی و ویژه ای را پدید آورده و الویت بندی و راه کارهای نوینی را طلب می نماید. گزارشات و بررسی ها نشان می دهد در مناطقی از چین و ژاپن و اروپا نیز، که امکان تثبیت خاک سطحی عملا مقدور نبوده، عمدتا در حوزه های بالا دست با زدن شخم عمیق با تراکتور یا بولدزر امکان فرسایش خاک را فراهم آورده و در حوزه های میانی و پائین دست، با اقدامات کنترلی و پخش سیلاب و ته نشینی مواد معلق در زمینهای فرسوده و شنزارها، علاوه بر تغذیه مصنوعی مخازن زیر زمینی(آبخوان ها)، آنها را به کشتزارهایی بارور تبدیل کرده اند. از جمله سیستم های بکار گرفته شده در مناطق مشابه، پروژه آبخوانداری پلدشت در منتهی الیه شمال استان آذربایجان غربی می باشد، که می کوشد با کاربست روش های نوین کنترل و پخش سیلاب، ضمن کاستن از زیانهای سیلاب، اندیشه بهره برداری جند منظوره از این نعمت خدادادی را با کاشت درختان مثمر و غیر مثمر و احیائ مراتع از دست رفته تحقق بخشد. نگارنده در این مقاله سعی کرده است در باورهای مطلق شده زیانباری فرسایش و سیلاب، در بعضی اذهان تردید جدی به وجود آورده و با ارائه مستندات و نتایج، به اهمیت پروژه آبخوانداري پلدشت که با هدف بهبود پوشش گياهي، افزايش منابع آب و تقويت آبهاي زيرزميني، حفظ محيط زيست و حل مشكلات اقتصادي – اجتماعي ساكنين حوزه اجرا شده است، بپردازد.
مواد و روشها
منطقه مورد بررسي در اين مطالعه، در 17 كيلومتري بخش پلدشت ماكو قرار دارد. قسمتي از اراضي اين منطقه كه براي اجراي عمليات آبخوان داري انتخاب شده، داراي 1000 هكتار وسعت مي‌باشد و قابليت توسعه تا 3000 هكتار را دارد. شکل(1) موقعيت شبكه هاي پخش سيلاب و محدودة ايستگاه آبخوان داري پلدشت را نشان می دهد.
شکل (1) : موقعيت شبكه هاي پخش سيلاب و محدودة ايستگاه آبخوان داري پلدشت
اين اراضي كه اصطلاحاً عرصة پخش سيلاب ناميده مي‌شود. از شيب عمومي مناسبي (3 الي 5 درصد) برخوردار بوده با وجود تبخير 1650 ميلي‌متر، بارش متوسط اندكي (223 ميلي‌متر) دريافت مي‌دارند.در بالادست اين دشت دو حوزه نسبتاً بزرگ قره‌آغاج و مرگن واقع شده كه داراي جريانهاي موقتي و پرحجم مي‌باشد. آورد ساليانه اين دو حوزه با ضريب رواناب (45/0 الي 66/0) رقم 3/34 ميليون متر مكعب برآورد شده است.
به دليل وجود رسوبات آبرفتي در عرصة پخش با عمق متوسط(9 متر) و با ضريب آبگذري 75/1 الي
93/1 متر در روز و تخريب پوشش گياهي مرتعي، گزينه پخش سيلاب با هدف احياء مراتع كم بازده با كاشت درختان مثمر و غيرمثمر و تغذيه مصنوعي انتخاب و اجرا گرديده است.
اين پروژه از سال 1376 در مدت دو سال به اجرا درآمده و هم‌اكنون عمليات پايش پارامتر های مختلف در این عرصه در حال انجام است. در اين بررسي، ابتدا گزارش ها و مطالعات انجام شده توسط گروه‌هاي مطالعاتي مركز تحقيقات منابع طبيعي و امور دام در قبل و بعد از اجراي پروژه جمع‌آوري گرديد. در مرحله بعد، از ميان اطلاعات حاصل از پايش و تحقيقات انجام شده فاكتورها و پارامترهاي مهم كه بطور مستقيم تحت تاثير پخش سيلاب قرار گرفته بودند، مشخص و مقادير كمي آنها استخراج و مقايسه گرديدند. پارامترهايي را هم كه داراي مقادير كمي نبودند بطور كيفي بررسي و مقايسه شدند.
بررسي تاثير پخش سيلاب بر شاخص های كمي و كيفي پوشش گياهي:
مطمئنا پخش سیلاب یکی از عواملی است که می تواند در تغییرات پوشش گیاهی نقش داشته باشد. بررسی این تغییرات می تواند پاسخ سوالات مختلفی را در بر داشته باشد. برای این منظور، تغییرات پوشش گیاهی اعم از (ظهور، افزایش و یا حذف گونه های گیاهی)، در قبل و بعد از اجرای پخش سیلاب، براساس مطالعات انجام یافته استخراج، و نتایج آن در این مقاله بررسی گردید. بنا به گزارش قائمی(1376) پوشش گیاهی منطقه مورد مطالعه قبل از پخش سیلاب، دارای 4 تیپ مرتعی بوده و گو نه هاي خوشخوراك به علت شدت چرا، از بین رفته و فقط تك گونه‌هاي آنها با بينه و شادابي كم در منطقه پراكنده بوده اند. و بالعکس گياهان مهاجم در منطقه غالب، و قسمت اعظم توليد گياهي را به خود اختصاص داده بودند. وی همچنین وضعيت مرتع را، قبل از عمليات پخش سيلاب بسيار فقير و گرايش آن را منفي گزارش نموده است. با انجام عملیات آبخوانداری( قرق، کاشت گونه های درختی و درختچه ای، عملیات خاک ورزی و پخش سيلاب) پس از گذشت 7 سال تغییرات اساسی ایجاد شده است. بررسی ها نشان داد که در اثر عملیات آبخوانداری، كل پوشش تاجي به ميزان 27 درصد نسبت به سال 1376 افزايش داشته است. این میزان افزایش، متعلق به فرمهای رویشی بوته اي 1% ، گندميان دائمي 5% ، گندميان يك ساله 4 درصد ، فوربهاي دائمي 12 درصد و فوربهاي يك ساله 5 درصد بوده است(قائمی، 1379). این افزایش و تغییر در پوشش تاجی فرمهای رویشی و درصد ترکیب گیاهی در طی سال های اجرای عملیات آبخوانداری، همچنان بطور چشمگیری افزایش داشته است. بطوریکه ییلاقی(1382) در بررسی تغییرات پوشش گیاهی، وضعیت مرتع را متوسط و گرايش آن به طرف مثبت ارزيابي نموده است. وی همچنين ظرفيت مرتع را 8/1 واحد دامی در هر هکتار در ماه برآورد نموده، كه اين رقم، قبل از پخش سيلاب 3/0 واحد دامی در هر هکتار در ماه بوده است.
همين گزارش حاكي است كه در اثر عمليات پخش سيلاب و قرق عرصه، گونه‌هاي از بين رفته، دوباره تجديد حيات پيدا كرده و در حال رسيدن به مرحلة تعادل اكولوژيك مي‌باشند. به طوریکه در اثر پخش سيلاب و قرق عرصه، پوشش گياهي از تنك به انبوه تغيير وضعيت داده و گونه‌هاي جديدي مانند Vicia.peregrina - onobrychis.sp - Melillotus.sp. -Astragalus.effusus poa.sp - papaver.sp - convovulus.sp - Artemisia.sieberi - دوباره در معرض ظهور واقع شده‌اند(ييلاقي، 1382). جدول (1) تغييرات پوشش گياهي(تاجي، تركيب) را در طی سالهای پخش سیلاب نشان می دهد.