انسان و بیابان

[ماه آفرید]

بیابان ها

همه ما با نام بيابان آشنایی داریم وبا شنيدن اسم آن تصاویری ازاین اکوسيستم در ذهن مان نقش می بندد .شاید مهمترین تصاویر ذهنی ما مربوط به تپه های ماسه ای، شن های روان و گرمای طاقت فرسای آن باشد که قدرت زندگی را از هر نوع موجود زنده یی سلب می کند. در صورتی که این طور نيست و برخلاف تصور ما این اکوسيستم به ظاهر بی آب و علف، زیستگاه مهمی برای بسياری از گياهان و ﺟﺎﻧوران به شمار می رود .بنابراین بيابان در صورتی که به طور طبيعی ایجاد شده باشد زیستگاه با ارزشی محسوب می شود که گاهی گونه های ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ فردی در آن به چشم می خورد .در حقيقت وجود بيابان برای ادامه حيات ما اهميت زیادی دارد .طبق تعریف کارشناسان ویژگی های آب و هوایی مناطق بيابانی با عواملی از جمله رطوبت، دما، تبخير، باد و پوشش گياهی در ارتباط است .بيابان جایی است که مقدار بارندگی در آن به مراتب کمتر از تبخير و تعرق باشد.به عبارت دیگر ميزانورودی آب در بيابان بسيار کمتر از آب خروجی این اکوسيستم است. یکی از ویژگی های چشمگير بيابان، کمبود فوق العاده بارندگی است که کمتر از 150 ميليمتر در سال اندازه گيری شده است.بارندگی ها اغلب به صورت پراکنده و بارش های نامنظم و پراکنده یا رگبار های شدید هستند.البته در بعضی از مناطقبيابانی مانند صحرای آفریقا ممکن است در طول چند سال حتی یک قطره باران هم نبارد که این موضوع موجب نابودی رستنی ها خواهد ﺷﺪ .در نتيجه دراغلب بيابان ها ذخيره رطوبت توسط شبنم تامين می شود.دمای بيابان بيش از 40 درجه سانتيگراد است که در بيابان های گرم به 60 درجه سانتيگراد هم می رسد .به علت نبود ابرها و خشکی هوا، در اغلب موارد بيابان ها در طول 24 ساعت شبانه روز تغييرات حرارتی زیادی را پشت سر می گذارند. به طور مثال اختلاف درجه حرارت روز و شب در آریزونا 56 درجه سانتيگراد اندازه گيری شده است .در مورد رطوبت هم باید بگویيم که رطوبت نسبی بيابان بين 15 ﺗﺎ 50 درجه سانتيگراد برآورد شده و ميزان تبخير ساﻻنه هم به بيش از ۴ هزار ميليمتر در سال می رسد.رستنی های بيابان شامل گونه هایی است که توانایی پذیرش شرایط اقليمی بيابانی را داشته باشند .اگر شرایط اقليمی اجازه دهد، گونه هایی به صورت علف و بوته رشد کرده و بنابراین از فرسایش و تخریب سنگ ها جلوگيری می کند .این گياهان بيشتر شامل گياهان سریع الرشدی هستند که با استفاده از دوره کوتاه بارندگی به سرعت رشد کرده، بذر و گل توليد می کنند یا گياهان ﭼﻨﺪ ﺳﺎﻟﻪ اﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ شرایط آب و هوای خشک سازگاری یافته اند .به همين دليل توليد اوليه در بيابان بسيار کم است و مقدار توليد اصوﻻً به مقدار بارندگی بستگی دارد .ﺑﻪ علاوه نبود یا کمبود پوشش گياهی سبب پيوستگی باد و شدت و تاثير آن می شود و یکی از عوامل از بين رفتن خاک در بيابان ها سرعت شدید باد است.البته در جایی که خشکی هوا زیاد باشد، از رستنی ها نيز اثری به جا نخواهد ماند و سنگ ها بدون پوشش موثر در برابر فرسایش و تخریب قرار می گيرند .بسياری از گياهان مانند درمنه، گون، گز و...با این شرایط بی آبی سازگاری خوبی را نشان می دهند. جانوران این منطقه هم اغلب شامل خزندگانی چون مارها، مارمولک ها و جوندگان هستند که بيشتر در زیر زمين زندگی می کنند.عقرب ها و عنکبوت ها هم به وفور در بيابان دیده می شود. از جمله جانوران بزرگ تر هم می توان به آهو، کفتار، یوزپلنگ و...اشاره کرد .ﻧﮑﺘﻪ دیگر اینجا است که زنجيره های غذایی در بيابان بسيار کوتاه و ناپایدار هستند. بنابراین اکوسيستم بيابان بسيار حساس است و با کوچک ترین دخالت انسانی تعادل آن بر هم می ریزد اما در صورتی که این مناطق به طور طبيعی به حال خود گذاشته شوند و از دخالت های مخرب انسانی مصون باشند، حتی در شرایط فقدان باران هم قادرند تعادل خود را حفظ کنند و کمبود های خود در خشکسالی ها را، طی سال های مساعد جبران کنند .به عبارت دیگر جریان های طبيعی می توانند در بلند مدت نبود تعادل اکولوژیک را ترميم کنند و بدین ترتيب زمين چشم انداز و منظره طبيعی خود را باز یابد.

محمد خسروشاهي ﴿عضو هيأت علمي مؤسسه تحقيقات جنگل ها و مراتع كشور﴾ :علت اصلي پيدايش بيابانها در روي كره زمين به دليل عمل نكردن دو عامل اصلي ايجاد بارش يعني هواي مرطوب و عامل صعود هواست. وجود مراكز پرفشار اطراف مدارهاي رأس السرطان و رأس الجدي حوالي عرض هاي20-40درجه دو طرف خط استوا كه به آن مراكز پرفشار جنب حاره نيز ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲ شود علاوه بر اينكه مانع صعود هوا ميشود، محل نشست هوا است.بنابراين در چنين مناطقي اگر چه در برخي مناطق رطوبت كافي وجود دارد ولي به دليل نبودن مكانيسم صعود هوا بارندگي بسيار كم و در نتيجه بيابانها ايجاد شده اند.علاوه بر بيابانهاي فوق، بيابانهاي سرد قطبي نيز وجود دارند كه حاصل تسلط پرفشارهاي عظيم و يكپارچه ﻗﻄﺒﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ.از ﺟﻨﺒﻪهای دیرینه اقليمی بيابانها به دو نوع منطقه ای و غير ﻣﻨﻄﻘﻪ ای تقسيم می ﺷﻮﻧﺪ.وجود بيابانهای منطقه ای بسته به موقعيت آنها نسبت به پدیدههای هواشناسی و در مقياس جهانی سنجيده مي شود )ﻣﻨﻄﻘﻪﻓﺸار زیاد و فشارهای جنب مداری .( ولی وجود بيابانهاي غيرمنطقه ای نتيجه موقعيت جغرافيایی خاصي است که در حرکت جوی در مقياس جهانی اختلال ایجاد می ﮐﻨﻨﺪ .ﻣﺎﻧﻨﺪ بيابانهایی که در پناه و پشت رشته کوهها واقع شده اند.غرب ایاﻻت متحده آمریکا، آسيای مرکزی و دشت کویر ایران يا در وضعيتی هستند که بادهای مرطوب به زحمت به آنجا می رسد)جنوب ﻏﺮﺑﯽ ماداگاسكار- شمال غربی برزیل و بيابان تار در هند (و یا بيابانهای اقيانوسی که تحت تأثير یک جریان سرد می ﺑﺎﺷﻨﺪ)غرب آمریکای مرکزی .( بيابانهاي منطقه اي به تغييرات بیلان حرارتي زمين كه قبل از هر چيز از تشعشع خورشيد نتيجه مي شود، فوق العاده حساس مي ﺑﺎﺷﻨﺪ .بيابانهاي غيرمنطقه اي به اين تغييرات حساسيت كمتري دارند، زيرا شرايط جغرافيايي ناحيه اي بر آنها غلبه دارد . اين بيابانها را ﻣﻲ توان تحت عنوان بيابانهاي طبيعي ياد كرد ولي بيابانزايي لزوماً در اين بيابانها اتفاق نميافتد )البته ممكن است گسترش يابد (بلكه در هر سرزميني و يا در هر اقليمي )كه انسان حضور داشته باشد (ممكن است اتفاق بيفتد. بيابانهای داخلی در ایران ، در منطقه فلات مرکزی ایران قرار گرفته اند که این منطقه نيمی از مساحت ایران را شامل می شود .این منطقه که در ميان رشته کوههای البرز و خراسان و زاگرس واقع گریده است کبيه مناطق کویری و بيابانی ایران را در بر گرفته است .یکی از دغدغه های امروز کشورهای جهان موضوع بيابان زدایی است . توجه به مقوله بيابان زدایی برای کشوری همچون ایران که 43ميليون هکتار معادل یک چهارم وسعت آن را بيابان فرا گرفته ضرورتی انکار ناپذیر است.حال آنکه 6ميليون هکتار از این سطح وضعيتی بحرانی دارند و تنها 2ميليون هکتار آن مهار شده است.1- تعاریف بيابان :بيابان یکی از اکوسيستمهای اصلی خشکی است که از زمينهای بوتهزاری تشکيل شده است که در آنها گياهان بسيار پراکن دهاند و به وسيله خاک لخت و شنی از هم جدا مانده اند .بسياری از بيابانها در مجاورت رشته کوهها واقع هستند.2-بيابان عبارت از فضاهای که انسان در پهنۀ آن حضور ندارد :مناطق قطبی ، کوهستانها ی مرتفع و برخی از جنگل های منطق استوایی را می توان بيابان ناميد .با وجود این ، به سبب تغييری که در کاربرد این اصطﻼح انجام گرفته است و جانشين ومعادل صحرا گردیده است که معرف فضاهای است که خشکی هوا را لمس کرده و بدون رویش گياهی و اشتغال انسانی است )فرید ، بيابان ص 86 – فضای جغرافيایی ، سال دوم شماره 6، تابستان1381 .(3-بيابان سرزمين وسيعی است که به خاطر بارندگی ساليانه کم دارای پوشش گياهی کمی است.4-در ایران قسمت های نسبتاً وسيع بيابان که به خاطر کمبود باران و نمکی بودن خاک به کلی بدون پوشش گياهی است کویر ناميده ﻣﯽشود.5-ﮐﻮﯾﺮ :زمين های گلی و شور و نمک زار را کویر گویند یا کویر زمين گلی که در آن ترکيبات نمکی به مقدار زیاد یا کم وجود دارد گفته می شود .این زمين ها برای زراعت مساعد نيست ).خيام جزوۀ درسی مناطق خشک ایران ، ص 8( 6-در تعيين ويژگي بيابانها دو عنصر بارش ودما نقش اساسي دارد وبيابان با توجه به شرايط پيكر اقليمي و زيستي به حالت كم آبي و خشكي كه ﻋﻠﺖ كاهش پوشش گياهي ودر نتيجه حيات حيواني است گويند. ) دكتر فرج ا ...محمودي مجله رشد جغرافيا شماره16 (7-مناطقي كه به سبب كمبود آب وخاك وپوشش گياهي ناچيز توانايي حفاظت موثر از زمين را در برابر تخريب عوامل اتمسفري را ندارند مناطق ﺧﺸﻚ )بياباني (ﮔﻮﻳﻨﺪ.)دكتر محمود ﻻجوردي مجله رشد جغرافيا شماره 36(8-دكتر پرويز كردواني :بعضي سعي كرده اند با توام نمودن چند ويژگي مناطق خشك را تعريف كنند و بر اين اساس مناطقي را خشک و بویژه دارای بيابانی و کویری گویند که بارندگي در آنجا كم صورت مي گيرد ميزان ريزشهاي آبی جوی از تبخير ساﻻنه كمتر ، آب قابل استفاده محدود و منطقه از لحاظ پوشش گياهي فقير و يا فاقد آن است و غيره ...اما هيچك از آنها نمي تواند يك تعريف جامع ودقيق وقانع كننده اي برای مناطق خشک و کویری و بيابانی باشد كه بر اساس آن بتوان حد ومرز مناطق خشك را به طور دقيق تعيين كرد،زیرا :اوﻻً - ويژگي هاي مناطق خشك متنوع ومتعدد است.ثانياٌ - مسائلي در راه شناخت ويژگي هاي اقليمي و نيز تعيين حد ومرز مشخص مناطق خشك وجود دارد. از آن جمله موارد ذیل را می توان نام برد :الف - ناچيز يا ناكافي بودن ايستگاه هاي هو اشناسي در مناطق خشك و در نتيجه عدم اطﻼعات كافي ب- تغييرات بسيار زياد بارندگي در سالهاي مختلف
منبع:irandeserts.com