آسیب شناسی ادبیات عاشورایی

[MR_Jentelman]

بخش اول: در این بخش به این موارد پرداخته شده است
کلیات و مفاهیم ؛ بیان مسأله ؛ پرسش های اصلی ؛ پرسش های فرعی ؛ فرضیات تحقیق ؛ مدل تحلیل ؛ روش تحقیق ؛ اهداف تحقیق ؛ مفاهیم و کلیات: 1- آسیب شناسی 2- کج رفتاری اجتماعی 3- ادبیات آیینی 4- ادبیات عاشورایی
پیشینه ی موضوع ؛ تعریف عملیاتی مفهوم آسیب شناسی ؛ انواع ادبیات عاشورایی: الف. عقلانیت محور/ ب. عاطفه محور:1- زبان حال 2- نوحه 3- مدیحه و منقبت؛ خصوصیات ادبیات عاشورایی


کلیات ومفاهیم
بیان مسأله


عاشورا بخش بزرگی از فرهنگ ما را تشکیل می دهد. ادبیات عاشورایی نقش بارزی در توسعه ی این فرهنگ داشته است. اگر گفته شود که عاشورا جاودانگی اش را مرهون ادبیات می باشد گزافه نگفته ایم. از وقتی که امام حسین(ع) از مدینه حرکت می کند، ادبیات عاشورایی همپای آن سرزمین ها و زمان ها را در می نوردد و با هرآهنگِ طلوع و غروب آفتاب، تاریخ عاشورا را در سرزمین خاطره ها سبز می سازد. و هرچه زمان به پیش می تازد، ادبیات عاشورایی نیز مراحل رشد خود را می پیماید. با اوج گیری این بخشی عظیم ادبیات، آفات و انحراف نیز چون زالویی در رگ و جان ادبیات جای باز می نماید. رفته رفته این موضوع تبدیل به یک انحراف بزرگ اجتماعی می گردد. به گونه ای که از یک سو شناخت آن دشوار می شود و از سوی دیگر جرات نقد و آسیب شناسی را از اهل معرفت باز می ستاند. از این روی می بینیم کم تر کسی همت می کند تا در برابر خرافاتی- که چون لکه ای بر دامن فرهنگ عاشورا افتاده- قد برافرازد؛ البته معدود مردانی بودند که تلاش کردند تا آسیب ها را از پیکره ی فرهنگ عاشورا دور سازند اما همین تلاش های اندک نیز به دلایل مختلف راه به جایی نبرده است. بنابراین ضروری است تا ما -که رسالت فرهنگی را به دوش می کشیم- دست از جیب خود برآورده در پیِ زدودن آسیب ها برآییم. غبار ها را از چهره ی فرهنگ و ادب عاشورایی برگیریم و با نقدهای آسیب شناسانه خود به آن توان و محتوای تازه ای ببخشیم. بر این اساس نگارنده می کوشد تا ادبیات عاشورایی را از منظر اجتماعی در بوته ی نقد قرار دهد و با استفاده از "تحلیل فلسفی" به ریشه یابی آن در جامعه بپردازد؛چرا که باورمند است عاشورا تنها از طریق معرفت حقیقی به سیرتاریخی و حماسی خود ادامه می دهد. بنابراین پرسش های اصلی ما را این سؤال ها تشکیل می دهد:
پرسش های اصلی:


1- آسیب های ادبیات عاشورایی کدامند؟
2- این آسیب ها ریشه در کجا دارند؟
3- راهکارهای عملی آسیب ها چیست؟
پرسش های فرعی:



1- آسیب چیست؟
2- ادبیات عاشورایی چیست؟
3- انواع آسیب های ادبیات عاشورایی کدامند؟
4- آسیب های ادبیات عاشورایی دارای چه پیامد هایی می باشند؟
فرضیات تحقیق:


1- به نظر می رسد عامل آسیب پذیری ادبیات عاشورایی ریشه در نگاه آیینی جامعه به مساله ی عاشورا دارد.
2- به نظر می رسد عدم کنترل اجتماعی سبب شده است تا آسیب ها در ادبیات نیز راه باز نمایند.
3- به نظر می رسد یادگیری، بر روند آسیب پذیری ادبیات عاشورایی نقش داشته است.
مدل تحلیل:


آسیب ها
آسیب های محتوایی
آسیب های شکلی
شعار زدگی
موسیقی مبتذل
دروغ
غلو
مفاهیم غیر ارزشی
عفو گناه

روش تحقیق:


در اینجا از روش تحلیل تبیینی استفاده شده است. سعی شده تا ریشه های آسیب ها مورد بازشناسی قرار گیرد و در نتیجه راهکارهای عملی برای آن ارایه گردد.
اهداف تحقیق:


اهداف عمده ما را در این تحقیق این هاست:
1- شناخت آسیب های ادبیات عاشورایی
2- بازشناسی پیامد های آن در جامعه
3- ریشه یابی عوامل آسیب ها
4- ارایه راهکارهای عملی برای جلوگیری از آسیب پذیری در ادبیات عاشورایی
مفاهیم و کلیات


آسیب شناسی


آسیب را در لغت به معانی مختلفی به کار برده اند. از قبیل زخم، کوب، ضربه، خستگی، زیان، آفت، بلا، رنج ومشقت، و... اما در اصطلاح جامعه شناسی " عبارت است از مطالعه نابسامانی و اختلال و عدم هماهنگی و تعادل در کارکرد های مربوط به کالبد حیات اجتماعی انسان ها."
(صدیق سروستانی دکتر رحمت الله،آسیب شناسی اجتماعی، چاپ چهارم، انتشارات سمت، تهران 1387 ص 10)
مقصود از آسیب شناسی در ادبیات عاشورایی، شناسایی آن دسته از عوامل مهم و مؤثری است که باعث می شود تا ادبیات عاشورایی از اهداف اصلی و مسیر واقعی خود دوربیفتد. آسیب شناسی ادبیات عاشورایی تنها به شناخت علت های مؤثر نمی پردازد بلکه راهکارهایی را نیز برای جلوگیری از آن بیان می نماید. به این ترتیب وظایف آسیب شناسی را دو چیز تشکیل می دهد:
1- مطالعه شناخت آسیب ها و علل پیدایی آن ها
2- راه های درمان و جلوگیری از بازگشت به آن
کج رفتاری اجتماعی


مرتن می گوید:کج رفتاری، "رفتاری است که به شکلی آشکار با هنجارهایی که برای پایگاه‌های اجتماعی افراد تعیین شده متفاوت باشد."
(همان، ص 24)
همچنین گفته شده است: کج رفتاری عبارت است از رفتاری که تخطی از هنجار های اجتماعی و انتظارات جامعه محسوب می شود در نتیجه بسیاری از مردم آن را منفی ارزیابی می کنند."
( همان، ص 19)
ادبیات آیینی


ادبیات آیینی به ادبیاتی گفته می شود که انسان را به سوی کمال و خداوند هدایت نماید و از مفاهیم دینی و مکتبی سرشار باشد. عده ای، ادبیات آیینی را به تمام سروده ها و نوشته هایی اطلاق کرده اند که محتوای اصلی آن ها را مفاهیم هستی شناسی و متافیزیکی تشکیل داده باشد. بنابراین، موضوع شعر آیینی کرامت انسانی، حیات، عشق عرفانی، تزکیه نفس و تعلیمات روحی می باشد.
ادبیات عاشورایی


ادبیات عاشورایی شاخه ای از ادبیات آیینی است. منظور از آن ادبیاتی است که به حوادث مربوط به عاشورای حسینی پرداخته باشد و از وقایع نهضت حسینی چه در قالب مدح و مرثیه و چه در قالب حماسه و اسطوره یاد کرده باشد. برخی ادبیات عاشورایی را محدود به حوادث کربلا و بعد از آن منحصر ندانسته بلکه به تمام رخدادهای مشابه تسری داده اند؛ چه این که به اعتبار حدیث "کل یوم عاشورا وکل ارض کربلا" هر واقعه مشابهی که هم مسیر نهضت حسینی قرار گرفته باشد می تواند در چتر مفهومی عاشورا قرار گیرد و ادبیات مربوط به آن ادبیات عاشورایی خوانده شود.
پیشینه موضوع


ادبیات عاشورایی همزمان با حرکت حسین بن علی(ع) از مدینه به طرف کوفه شکل گرفت و بعد از واقعه عاشورا به وسیله شاعرانی چون فرزدق، عوف بن عبدالله، كمیت، عبد الله بن اثیر، دعبل خزاعی، سید حمیری، ابن رومی، ابوفراس همدانی،ابن عباد، مهیار دیلمی،سید رضی،سید مرتضی، به صورت بطی ادامه پیداکرد وبا روی کار آمدن معزالدوله احمد بن دیلمی که فرمانداری بخشی هایی از عراق، خوزستان و فارس را به عهده داشت عزاداری حسین بن علی در محل عام آزاد اعلام گردید و سوگ سرایی بار دیگر رونق گرفت. کسایی مروزی(341 ه . ق ) به عنوان نخستین شاعری که اشعار مکتوب او در تاریخ ثبت گردیده به سوگ سرایی پرداخت. بعد از او شاعران دیگری چون ، رودكی سمر قندی، ابوالحسن شهید بلخی، ابو طیب محمد مصعبی، ابوشكور بلخی، ابومنصور محمد دقیقی، ابوبكر محمد خسروی، حكیم ابوالقاسم فردوسی، محمد عبده، ابوالحسن علی فرخی سیستانی، عنصری، ابوسعید ابوالخیرمیمنه ای، فخرالدین اسعد گرگانی، باباطاهر عریان، حكیم ناصر خسرو قبادیانی، حكیم سنایی غزنوی، عبدالواسع جبلی، بدر الدین قوامی رازی،سوزنی سمرقندی، رشیدالدین وطواط، اثیرالدین اخسیكتی، اوحدالدین محمد انوری، حكیم نظامی گنجوی، حكیم خاقانی شروانی، شیخ فریدالدین عطار، كمال الدین اسماعیل اصفهانی، شیخ فخرالدین عراقی، سیف فرغنی، امیرخسرو دهلوی، جلال الدین محمد بلخی، ركن الدین اوحدی مراغه ای، كمال الدین محمود خواجوی كرمانی، شاه عبدالعزیز دهلوی، یكی از بزرگان اهل سنت ابن یمین فریومدی، جمال الدین سلمانی ساوجی، شمس الدین محمد حافظ، نعمه الله ولی، ابن حسام خوسفی، نورالدین عبدالرحمن جامی، محتشم كاشانی، صائب تبریزی، و... جریان سوگ سرایی را ادامه دادند.
به این صورت بعد از قرن چهارم هجری ادبیات عاشورایی قدرت و قوت بیش تری یافت و با تشکیل حکومت صفوی در ایران و آزادی مذهبی، زمینه سوگ سرایی بیش تر از پیش فراهم گردید. شاعران در صدد برآمدند تا نوحه و مرثیه را به عنوان بخشی از ادبیات عاشورایی سمت و سوی مردمی بدهند. این جا بود که ادبیات عاشورایی اندک اندک از مسیر اصلی و آرمانی خود فاصله گرفت و به مرور زمان این فاصله عمیق تر گردید.
میرزا حسین نوری طبرسی صاحب کتاب مستدرک الوسایل از نخستین کسانی بود که متوجه این فاصله گردیده با نوشتن کتاب" لؤلؤ ومرجان" خواست تا جلو کج روی ها را بگیرد اما این تلاش وی ثمره ای نبخشید. بعد از او سید محسن امین عاملی صاحب کتاب اعیان الشیعه با تالیف کتاب التنزیه فی اعمال الشبیه در سال 1344 ق مخالفت خود را با جریان کج فرهنگ عاشورا اعلام نمود و در این کتاب قمه زنی و شبیه خوانی را صریحاً حرام شمرد. بعد از وی شهید مرتضی مطهری با سخنرانی های خویش در زمینه تحریفات عاشورا جریان انحراف زدایی از فرهنگ عاشورا رسماً و علناً رسمیت بخشید و با تحریر مقالاتی در این باب کوشید تا از وسعت تحریفات بکاهد لیکن جریان مذکور به دلیل ریشه داربودن انحرافات، عقیم ماند. بعد از شهید مطهری دایره مبارزه با خرافات محدود تر گردید تا این که در دهه هفتاد وه شتاد باردیگر مبارزه برضد خرافات آغاز یافت. نویسندگان و خطبای شیعه در هرکجا به مبارزه علنی با آن پرداختند. اما در افغانستان مع الاسف تاکنون مخالفت صریح با خرافه های موجود در فرهنگ عاشورا صورت نگرفته است. براین اساس ضروری می نماید تا این موضوع در رسانه ها و تکایا به صورت متداوم مورد پی گیری قرارگیرد.
تعریف عملیاتی مفهوم آسیب شناسی


آسیب شناسی را تعریف کردیم. برای این که آسیب ها به درستی فهمیده شوند ناچار باید آن را تعریف عملیاتی نماییم. تعریف عملیاتی آسیب شناسی ادبیات عاشورایی متکی بر "نوع شناسی" ادبیات عاشورایی می باشد چه این که تا اشکال و انواع ادبیات عاشورایی با خصوصیات آن ها بازشناخته نگردند امکان فهم دقیق و درست آسیب های آن کار دشواری خواهد بود. بنابراین برای رسیدن به این منظور باید نخست انواع ادبیات عاشورایی و خصوصیات آن را بفهمیم سپس آسیب های آن را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهیم.
انواع ادبیات عاشورایی


در یک نگاه کلی ادبیات عاشورایی را می توان از دو منظر مورد ارزیابی قرار داد:
الف. عقلانیت محور: ادبیات عاشورایی با محوریت عقل آن ادبیاتی است که با تکیه بر پیام عاشورا،اهداف و فلسفه قیام حسینی پدید می آید. این نوع از ادب عاشورایی به دنبال بیان فلسفه قیام می باشد.
ب. عاطفه محور: برخی از اشعار عاشورایی با هدف تلطیف روان انسان ها، برانگیختن احساسات، حفظ شعایر مذهبی، اطاعت از فرامین ائمه(ع) -که شیعیان را به برگزاری مجالس وعظ و تعزیه دعوت می کنند- پاسداری از عنعنات مذهبی و بیان وابستگی عقیدتی، خلق می گردند.
شعر عاشوراییِ عاطفه محور خود به این چنددسته تقسیم می گردد:
1) زبان حال:زبان حال به سروده ای اطلاق می گردد که در آن شاعر به عنوان شاهد به روایت ماجرا می پردازد. یعنی خود به عنوان کسی که شاهد صحنه بوده وقایع را روایت می کند؛ مانند گفت وگوهای زینب با برادرانش حسین و عباس، گفت و گوی امام حسین با یارانش، گفت و گوی سکینه با سرخونین پدر و یا گفت وگوی لیلا با علی اکبر.
2 ) نوحه: نوحه نوعی از شعر غنایی است که به هدف تعزیه سروده می شود. نوحه سرایی سابقه بسیار کهن دارد. در یونان و روم برای بزرگداشت از مردگان تصنیف هایی ساخته می شد که گاهی به شکل جمعی و گاه به شکل فردی اجرا می گردید. نمایشنامه طوفان (1612 م) اثر شکسپیر ، ترسیس (1866 م ) ومنظومه لیسیداس (1645 م ) از نمونه های محکم و مشهور سوگنامه ها در ادبیات انگلیس به شمار می روند. در ادبیات عرب و فارس نیز نمونه های بسیار فراوانی از نوحه ها را می توان یافت که در فراق دوستان،بزرگان مملکتی، حکما، مشایخ و بزرگان دین خصوصاً ائمه و امام حسین(ع)، سروده شده اند.
3 ) مدیحه و منقبت: مقصود از مدیحه سرایی توصیف ائمه و بیان فضایل و کرامات آن ها می باشد.
خصوصیات ادبیات عاشورایی


به هرصورت مقصود ما در این بحث نوع دوم (ادبیات عاشورایی با محوریت عاطفه) می باشد. این نوع ادبیات خصوصاً شعر عاشورایی دارای خصوصیات زیر است:
1) مخاطب گرایی
2) احساس گرایی
3) تقدس گرایی
4) شعار گرایی
5) تکرار و تقلید
6) اسطوره گرایی
7) عامه گرایی
8) عقلانیت گریزی
9) عشق و جنون
10) مظلوم نمایی



منبع:تبيان

[MR_Jentelman]

بخش دوم :


در این بخش، به این موارد پرداخته شده است:
الف. آسیب های محتوایی
1- غلو 2- دروغ 3- عفو گناه 4- بیان مفاهیم غیر ارزشی
ب. آسیب های شکلی
1- موسیقی مبتذل 2- شعار زدگی


پیش از این که به موضوع آسیب ها بپردازم ضروری می دانم که به این دو دیدگاه اشاره نمایم که برخی با نگاه افراطی ادبیات عاشورا را قداست دینی بخشیده هرگونه تفحص و تحقیق را در آن منع قرار می دهند، در حالی که عده ی دیگر با نگاه تفریطی، آن را جزو خرافات قلمداد کرده هرگونه ارزشی را در آن منکر می شوند؛ اما باید دانست که ادبیات عاشورایی اگر به صورت درست مورد ارزیابی قرارگیرد غیر از آن چیزی است که دو گروه مذکور فهم نموده اند. به باور نگارنده ادبیات عاشورایی اصالت تاریخی و ارزش معنوی خود را دارد لیکن آن چه باعث می گردد تا نفرت بعضی را برانگیزد این است که این نوع ادبیات به مرور زمان از مسیر خود بیرون گردیده دچار آفات بسیاری شده است. بر پژوهشگر است که سره را از ناسره جدا ساخته صورت واقعی ادبیات عاشورایی را بنمایاند تا باعث کج فهمی تعدادی نگردد. روی این جهت باید گفت ادبیات عاشورایی به دلایلی که بعداً بدان ها اشاره خواهم کرد در گزند آسیب ها و آفات قرار گرفته است که به طور نمونه می توان به این آسیب ها اشاره نموده:
الف. آسیب های محتوایی؛ از قبیل:

1) غلو: طرح مسایل غلو آمیز در عزاداری ها امر غیر قابل انکار می باشد؛چنان چه گفته می شود طول نیزه امام حسین(ع) 60 ذراع و از بهشت آمده بود. ادبیات عاشورایی نیز از این آسیب به دور نمانده است. آن جا که شاعر می سراید:

هرکه می خواد هرچه بگه / من سگ کوی زینبم
بهشت جاودان زتو / کران و بی کران ز تو
سلطنت جهان ز تو / من سگ کوی زینبم

این غلو ها به مسایل عاشورا محدود نمی ماند بلکه تمام وقایع بعد از عاشورا را نیز دربر می گیرد و منجر به ارتداد وکفر(حسین اللهی و زینب اللهی) می گردد.
این غلو ها باعث گردیده تا حقانیت و صحت عزاداری ها مورد شک و پرسش قرارگیرد و از طرفی، اعتماد مردم از سوگواری های عاشورا کاهش یابد و مخالفین فرصت پیدا کنند که کل نهضت حسینی را به استهزا بگیرند و سوگواران را "دیوانگان حسین" بخوانند. در حالی که قرآن به صراحت غلو در دین را نهی قرارداده و منع کرده است. آن جا که می فرماید:
قل یا اهل الکتاب لا تغلوا فی دینکم
ای اهل کتاب! در دین تان غلو نکنید
یا پیامبر(ص) می فرماید: ایکم والغلو فی الدین فانما هلک من کان قبلکم بالغلو فی الدین
از غلو در دین بپرهیزید، گذشته گان شما با غلو در دین هلاک شدند
(سایت دین واندیشه : سید احمدخاتمی، آسیب شناسی محرم وعزاداری آن)
یا حضرت علی(ع) می فرماید: الهم انی بریء من الغلات کبراءت عیسی بن مریم من النصاری الهم اخذ لهم ابداً و لا تنتصر منهم احداً
خدایا من از غلات بیزارم همانند بیزاری حضرت عیسی از نصارا. خدایا آن ها را تا همیشه خوار کن و هیچ کدامی از آن ها را یاری مکن!
(همان)
2) دروغ: گاهی شاعران و مداحان در بیان واقعه ی عاشورا به دروغ پناه می برند؛ مثلاً می گویند عدد کسانی که با امام حسین جنگیدند 000/600 نفر سواره و یک میلیون یا 000/800 نفر پیاده بودند که امام حسین 000/300 نفر آنها را کشت و حضرت عباس 000/25 نفر آنها را به هلاکت رساند! در حالی که نص تاریخیِ مورد اعتماد می گوید: عدد لشکر یزید 000/30 یا 000/80 یا 000/100 بیش تر نبوده است. نمونه ی این نوع دروغ ها را می توان به وفور در ادبیات عاشورا یافت. "لؤلؤ و مرجان" محدث نوری و "حماسه حسینی" برخی از این دروغ ها را اشاره کرده اند از جمله آن چه در این کتاب ها به عنوان وقایع دروغین نام برده شده است این موارد می باشد:
-حضور لیلا مادر علی اکبر در کربلا ونذر کردنش که اگر علی اکبر سالم برگردد، از کربلا تامدینه را ریحان بکارد و همچنان آمدنش به سر جنازه وی و این که وی فرمود:

خیز ای بابا از این صحرا رویم / نک به سوی خیمه لیلا رویم

-یا عروسی قاسم در روز عاشورا چنان چه شاعر سروده:

بس که ببستند بر او برگ و ساز/ گر تو ببینی نشناسیش باز

-یا آمدن اسرا در روز اربعین به کربلا و ملاقات امام زین العابدین با جابر انصاری که در هیچ کتاب معتبر تاریخی تأیید نشده چرا که راه مدینه از کربلا نمی گذرد.
-یا آمدن زعفر جنی و هاشم مرقال به یاری حسین بن علی (ع) در کربلا؛ در حالی هیچ یک حقیقت نداشته و مرقال از یاران امیر المومنین بود که بیست سال پیش کشته شده بود.
این موارد و موارد بسیار دیگر از این دست، در زبان مداحان و شاعران ذکر می گردد که با حقیقت فاصله طولانی دارند.
3-عفو گناه:عفو گناه با گریه بر حسین یکی از اسباب دیگری است که مداحان از آن استعانت می جویند و شاعران به مدد آن به تحریک عواطف مردم می پردازند؛ چنان چه در این شعر می بینیم:

گر شفاعت به کف اوست بر آنم که به کف / برنگیرند به دیوان عمل میزان را

یا:

"حاجب" اگر معامله حشر با علی است / من ضامنم که هرچه خواهی گناه کن

یا:

گرچه از حد فزونست گناهم / پور زهرا بود عذر خواهم
روز محشر مگو بی پناهم / در پناه لوای حسینم
من گدایم گدای حسینم / مستحق عطای حسینم
(فرقانی کوه بیرونی رحمت الله، نغمه های جانسوز، ص 71 )

4) بیان مفاهیم غیر ارزشی: چیز دیگری که ادبیات عاشورایی را به بیراهه کشانده است بیان مفاهیمی است که هیچ گونه بار ارزشی ندارند؛ چه بسا توهین و اهانت به مقام آن بزرگواران محسوب می گردند مانند اصطلاح " زین العابدین بیمار"، "زینب مضطر" و... چنان چه در این شعر می خوانیم:

از دست یزید آن چه من زار کشیدم / شرحش نتوان کرد که بسیار کشیدم
اول که مرا در دربار نگه داشت / بس خفت و خواری که بدان بار کشیدم
من بودم و شصت و دو زن، آورده به مجلس / شرمنده شده رو سوی دیوار کشیدم
او بود و دو صد کس به دو صد کرسی زرین / من بودم و بس، بازوی بیمار کشیدم
او خم شد و می خواست به آهنگ دف و نی / من راست شده دیده به دربار کشیدم
او خم شد و خواهش ز حرم کرد کنیزی / من خم شدم و دامن حضار کشیدم
او خم شد و زد چوب به لب های حسینم / من راست شده پنجه به رخسار کشیدم
او راست شد و حکم به قتل پسرش کرد / من راست شده نعره پدروار کشیدم
(واصل کابلی، ص 178)

ب. آسیب های شکلی؛ از قبیل:

1) موسیقی مبتذل: گرایش به موسیقی از دیگر آسیب های ادبیات عاشورایی خصوصاً شعر به حساب می آید. شعر عاشورایی طی یکی دو دهه اخیر با نوعی از موسیقی همراه گردیده که درخور شأن عاشورا و نهضت حسینی نیست بلکه مناسب مراسم عروسی و مجالس لهو می باشد؛ مانند موسیقیی که در این شعر نهفته است:

همه هستیم و مدیون چشماتم می دونی / از همان روز ازل مست نگاتم می دونی
کار چشماش دلبریه / قد و بالای قشنگش عجب محشریه
سیاهه چشات جزیره دله / هر کس از نسل توئه چه خوشگله

2- شعار زدگی: تعدادی از شاعران برای این که به مخاطب های بیش تری دست یابند، از معیار های ادبی و هنری شعر غافل مانده و به شعار و صراحت روی آورده اند. این نوع برخورد شعاری نه تنها باعث جاودانگی عاشورا نمی گردد بلکه لطمه ی بزرگی را به پیکر نهضت حسینی وارد می آورد و ارزش های ماندگار آن را زیر سؤال می برد.

[MR_Jentelman]

در این بخش می خوانید:
الف. کاهش حس اعتماد دینی
ب. طرح یک جانبه سیمای سرداران
ج. مباح کردن وسیله
د. افسانه و اسطوره سازی
ه. اعتبار بخشیدن به خواب ها و رؤیا ها
و. تحریف تاریخ
ز. کاسبکاری



موارد فوق به عنوان آسیب های ادبیات عاشورایی نام برده شد. برای این که روشن گردد آیا این موارد جزو آسیب تلقی موارد فوق به عنوان آسیب های ادبیات عاشورایی نام برده شد. برای این که روشن گردد آیا این موارد جزو آسیب تلقی می گردند یا خیر، باید به مشخصات "کج رفتاری" اشاره نماییم. به نظر جامعه شناسان "کج رفتاری اجتماعی" عمدتاً بر این سه پایه استوار می باشد:
1) پریشانی و کشمکش اجتماعی را به وجود می آورد و تضاد را دامن می زند.
2) باعث بالارفتن هزینه کنترل می گردد.
3) سبب مخدوش شدن حس اعتماد و اطمینان می گردد.
با این اوصاف می توان گفت موارد مذکور به دلیل پیامد های ناشی از آن ها، آسیب و نوعی کج رفتاری به حساب می آیند. پیامد های که این کج رفتاری به دنبال دارد این هاست:
الف.کاهش حس اعتماد دینی: چنان چه یادآور شدیم هدف ادبیات عاشورایی را فلسفه قیام حسینی تشکیل می دهد. کرامت انسانی، منزلت انسان، کمال پروری، زندگی با عقیده، وفا داری، خود گذری، رسیدن به جامعه آرمانی و حکومت اسلامی جزو اهداف نهضت حسین بن علی(ع) به حساب می آیند. آن چه در برخی از سروده ها- چنان چه گذشت- دیده می شود در حقیقت تمام این آرمان های نهضت حسینی را مخدوش ساخته باعث بی باوری نسبت به آن می گردد.
ب. طرح یک جانبه سیمای سرداران: تحلیل هایی که از حوادث عاشورا صورت می گیرد معمولاً به جنبه ملکوتی سرداران عاشورا می پردازند در حالی که از جنبه ملکی آن غافل می مانند. به همین خاطر است که تحلیل ها دچار آسیب می گردند و از مسیر اصلی خود خارج می شوند. به این شعر نگاه کنید:
حسین ابن علی چون به روی خاک افتاد / مَلک به نزد خدا داد زد ازین بیداد
کشید فاطمه در نزد مصطفی فریاد / رسول گفت که نفرین به نسل اهل زیاد
حسین کشته چو از تیغ ظلم شمر لعین شد
خدای ناخوش و شد مصطفی به جان آزار /علی و فاطمه زین قوم بد شدند آزار
زمانه زشتی این فعل را کند اقرار / جهان پیرندیده است این چنین اطوار
حسین کشته چو از تیغ ظلم شمر لعین شد
(کلیات دیوان طرزی، به کوشش دکتر ننگیالی طرزی، چاپ اول ، انتشارات برگ زیتون، تهران 1381 ،ص 514 )
ج. مباح کردن وسیله: برخی از مداحان برای گریاندن مخاطبین خود از هر وسیله ای استفاده می کنند. "حاجی نوری در کتابش نوشته است یکی از طلاب نجف اهل یزد برایم نقل کرد در جوانی سفری پیاده از راه کویر به خراسان می رفتم. در یکی از دهات نیشابور یک مسجدی بود و من چون جایی را نداشتم، در مسجد رفتم و پیشنماز مسجد آمد و نماز خواند و بعد منبر رفت. در این بین با کمال تعجب دیدم فراش مسجد مقداری سنگ آورد و تحویل پیشنماز داد. وقتی روضه را شروع کرد، دستور داد چراغ ها را خاموش کردند. چراغ ها که خاموش شد، سنگ ها را به طرف مستمعین پرتاب کرد که صدای فریاد مردم بلند شد. چراغ ها که روشن شد دیدم سرهای مردم شکسته و مجروح شده است و در حالی که اشکشان می ریخت از مسجد بیرون رفتند. رفتم نزد پیشنماز و به او گفتم این چه کاری بود که کردی؟! گفت من امتحان کردم که این مردم با هیچ روضه ای گریه نمی کنند. چون گریه کردن برای امام حسین اجر زیاد و ثواب زیادی دارد و من دیدم که راه گریاندن اینها منحصر است به این که سنگ به کله شان بزنم، از این راه اینها را می گریانم!."
ببینید شاعر چه گونه حادثه کربلا را مظلوم نمایی می کند:
روح القدس که پیش لسان فرشته هاست / از پیروان مرثیه خوانان کربلاست
این ماتم بزرگ نگنجد در این جهان / آری در آن جهان دگر تیر این عزاست
بلبل اگر ز واقعه کربلا نگفت / گل را چه واقع است که پیراهنش قباست
از پافتاده است درخت سعادتی / که از بوستان دهر چو او گلبنی نخاست
(دیوان وحشی بافقی، چاپ چهارم، انتشارات پیمان، تهران 1385،ص 246 )
د. افسانه و اسطوره سازی: کتاب "روضه الشهدا" نوشته ملاحسین کاشفی اولین کتاب مرثیه در زبان فارسی است. اصطلاح " روضه خوانی" نیز از این کتاب برگرفته شده است. وی در این کتاب داستان عاشورا را به صورت افسانه ذکر کرده است. بسیاری از نام ها در این کتاب جعل شده اند و تعدادی از وقایع کذب محض می باشند. بعد از "روضه الشهدا" کتاب دیگری به نام "اسرار الشهاده" به نقل وقایع دروغین پرداخته است. این کتاب به وسیله "ملاآقای دربندی" به تحریر درآمده است." دربندی" همان" روضه الشهدا" را با جعل حوادث دیگری به شکل افسانه نقل کرده است. هردوی این کتاب از نظر علمای اسلام مردود شناخته شده اند. حاجی نوری در لؤلؤ و مرجان به رد این کتاب ها پرداخته و به اسطوره سازی و افسانه سازی آن ها اشاره کرده است ازجمله در این کتاب می‌گوید:" برای شجاعت ابوالفضل نوشته‌اند در جنگ صفین (که اصلا شرکت حضرت هم معلوم نیست، اگر شرکت هم کرده یک بچه پانزده ساله بوده) مردی را به هوا انداخت، دیگری را انداخت، نفر بعدی را، تا هشتاد نفر؛ نفر هشتادم را که انداخت، هنوز نفر اول به زمین نیامده بود! بعد اولی که آمد دو نیمش کرد، دومی نیز همچنین تا نفر آخر!."
ه. اعتبار بخشیدن به خواب ها و رؤیا ها: در بسیاری از محافل عاشورا خواب هایی نقل می گردد که با اصل دین و حقیقت در تضاد می باشد مانند خوابی که سکینه در خرابه شام می بیند و بعد از بیدار شدن سر پدرش را از عمه اش زینب طلب می کند. وقتی یزید خبر می شود سر امام حسین را در طبق گذاشته برای دخترش سکینه می فرستد. سکینه وقتی طبق را می بیند به عمه اش می گوید: من نان نمی خواهم. من پدرم را می خواهم. نمونه ای از این نوع خواب ها در اشعار عاشورایی نیز انعکاس یافته است. به عقیده ای بسیاری از مورخین این گونه خواب ها واقعیت ندارند و در کتب معتبر تاریخی نیز تأیید نشده است. و از طرفی دروغ بودن آن برای هر عاقلی آشکار می باشد.
و. تحریف تاریخ: تاریخ عاشورا را یکی از تواریخی می خوانند که منبع نقل فراوانی دارد. این تاریخ به وسیله کسانی که جان به سلامت بردند نقل شده است. ازجمله عقبة بن سمعان که وقایع نگار امام حسین(ع) می باشد و از مکه همراه امام بود و در روز عاشورا گرفتار گردید و چون گفت غلامم آزاد گردید. همچنان حمید بن مسلم که از وقایع نگارهای لشکر عمر سعد بود. یکی از حاضرین واقعه، شخص امام زین العابدین علیه السلام است که همه قضایا را نقل کرده است. به این ترتیب نقطه ابهامی در تاریخ کربلا وجود نداشته است اما به مرور زمان به وسیله عده ای از مداحان و شاعران جنبه تاریخی خود را از دست داده به اسطوره و افسانه تبدیل گردیده است. عواملی که در تحریف تاریخ کربلا نقش داشته است می توان این گونه برشمرده:

1. 1) فقر فرهنگی
2. 2) فقر کتاب و مطالعه
3. 3) عدم سیاست گذاری
4. 4) کمبود نقد و پژوهش آسیب شناسانه
5. 5) نگاه دینی- عاطفی
6. 6) هدف - وسیله

ز. کاسبکاری: مجلس تعزیه برای تعدادی به کسب و شغل تبدیل شده است. هر کاسبی سعی می کند تا کالای خوب تر به مشتریانش تحویل نماید. از این رو ناچار به جعل، تحریف و ریا روی می آورد.
امام صادق (ع) به ابی النعمان فرمود:
یا اباالنعمان لا تستأکل بنا الناس فلا یزیدک الله بذلک الافقراً.
از راه ما ارتزاق نکن که خداوند بر فقرت خواهد افزود
(آسیب شناسی محرم و عاشورا ،سید احمد خاتمی، سه شنبه 17 آذر 1388 ، 20 ذیحجه 1430 )

[MR_Jentelman]

در این بخش که بخش پایانی این مجموعه است، می خوانید:

1. الف. حاکمیت منش های اسطوره یی
2. ب. نگاه قدسی مآبانه
3. ج. شفاعت
4. د. شهادت و شهید پرستی
5. ه. عدم کنترل اجتماعی
6. و. نبود نقد
7. ز. یادگیری اجتماعی
8. راهکار ها

با توجه به آن چه گذشت روشن گردید که ادبیات عاشورایی در گردابی از آفات و آسیب ها قرار گرفته است. برای درک عوامل این کج رفتاری باید نگاهی به جنبه تئوریک قضیه داشته باشیم و از منظر جامعه شناسی به آن نگاه افکنیم. جامعه شناسان در ارتباط به عوامل کج رفتاری دید گاه های مختلفی دارند. ما در این مقام موضوع را مطابق دو دیدگاه ذیل دنبال می کنیم:1) نظریه یادگیری اجتماعی سادرلند: سادرلند کج رفتاری را "نتیجه یادگیری هنجارها و ارزش های انحرافی به ویژه در چار چوب خرده فرهنگ ها و گروه های همسالان "می داند. به نظر وی کج رفتاری حاصل یادگیری و تعامل با دیگران می باشد.
2) نظریه کنترل اجتماعی رکلس ونای: این دو اندیشمند علت اصلی کج رفتاری را عدم کنترل اجتماعی ناشی از شرایط خاص قلمداد می کنند.
با تکیه بر دیدگاه های فوق عامل اصلی در آسیب های ادبیات عاشورایی را می توان عامل جامعه شناختی دانست چرا که عمدتاً این آسیب ها در جامعه ای امکان بروز می یابد که از لحاظ فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی در وضعیت ماقبل مدرن قرار گرفته باشد و نتوانسته باشد خود را از قید و بند سنت های کهن برهاند. جامعه ی افغانستان نیز یک جامعه سنتی است و جامعه سنتی به آن جامعه ای اطلاق می گردد که این ویژگی ها را در خود داشته باشد:

1. 1)دارای ساخت اقتصادی ساده است.
2. 2) از لحاظ سازمان اجتماعی، برپایه خویشاوندی و گروه های سنی استوار می باشد.
3. 3) جامعه ای است انعطاف ناپذیر.
4. 4) شناخت افراد از پدیده ها جزیی، تجربی، غیر مرتبط و دور از قواعد نظری است.
5. 5) اسطوره گرایی بنیان های فکری افراد را تشکیل می دهد.
6. 6) تقدس گرایی نگره های اصلی آن را می سازد.

بنابراین برای بازشناسی علت آسیب پذیری ادبیات عاشورایی باید به ریشه های اجتماعی آن توجه صورت گیرد. از این منظر می توان عامل اصلی آسیب ها را این گونه برشمرد:

الف. حاکمیت منش های اسطوره یی: اسطوره به نظر فریزر،" توجیهات نادرست انسان از پدیده های طبیعی" می باشد. برخی نیز" اسطوره را توده ای از تصورات و اعتقاداتی می دانند که در تضاد آشکار با تجربه های حسی ما" قرار دارند. بعضی هم گفته اند:" اسطوره چیزی جز تقدیس ساده لوحی نژاد بشر نیست." دکتر کمال فولادی می نویسد:" اسطوره ها مجموعه ای از قصه هایی هستند که با استفاده از بیان تصویری و استفاده از استعاره و تمثیل به تجسم پدیده های عالم می پردازند." و از ویژگی هایی چون استفاده از شکل قصه، عنصر تخیل، به کارگیری استعاره و بیان هنری و داشتن مضمون حکمی می باشد.
(فولادی دکتر کمال، تاریخ اندیشه سیاسی غرب از سقراط تا ماکیاولی، چاپ سوم، انتشارات مرکز، تهران 1385 ص 21 )
چنان چه یادآور شدیم گرایش به اسطوره در جای جای ادب عاشورایی دیده می شود.
ب. نگاه قدسی مآبانه: از آن جایی که جامعه ما (افغانستان) یک جامعه ی سنتی است و برپایه دین استوار می باشد، تمام نگره های فردی و اجتماعی آن جنبه ی قدسی و الهی پیدا می کند. ادبیات عاشورایی نیز با همین نگرش دینی شکل یافته است.
ج. شفاعت: شفاعت به عنوان یک اصل در عقاید دینی و مذهبی ما مطرح می باشد.این مسأله در ادب عاشورایی نیز سرایت کرده و بخشی از آن را به خود اختصاص داده است. چنان چه شاعر می سراید:
یا معزالمذنبین غرق کباییر گشته ام / وز تو در خواهی مرادم درحریم کبریاست
یا شفیع المجرمین جرمم برونست از عدد / وزتو مقصودم شفاعت پیش جدت مصطفاست
دارد از درماندگی دست دعا برآسمان / وزقبول توست حاصل آنچه او را مدعاست
(دیوان محتشم کاشانی، ص 452 )
د.شهادت و شهید پرستی: شهید و شهادت در جامعه ما از ارزش معنوی بالایی برخوردار می باشد. شهادت یک مقام معنوی است که از سوی خداوند به افراد خاصی اعطا می گردد و شهید به عنوان کسی که این مقام معنوی را احراز کرده صاحب کرامت و احترام می باشد. ارتباط شهید با ماوراء الطبیعه به او این ویژگی را بخشیده تا برای همیش در جامعه مورد احترام قرار گیرد. اما گاهی این احترام تا آن حد وسعت می یابد و به افراط کشیده می شود که بعد زمینی آن به کلی فراموش می گردد و تنها به جنبه آسمانی آن خلاصه می شود. شهادت به عنوان هدف و شهید به عنوان نماد حیات زای جامعه مورد تقدیس و پرستش قرار می گیرد؛ مثلا این شعر را بخوانید:
من گدایم گدای حسینم / مستحق عطای حسینم
عشق او مای? سوز وسازم / روی او قبلگاه نمازم
از غلامی او سر فرازم / نوکری برسرای حسینم
(فرقانی کوه بیرونی رحمت الله، نغمه های جانسوز، ص 69 )
و.عدم کنترل اجتماعی: یکی از عواملی که باعث کج روی در مسأله عاشورا گردیده است عدم کنترل اجتماعی –چه به صورت رسمی و چه به صورت غیر رسمی، چه از طریق عامل درونی و چه از طریق عامل بیرونی- می باشد. به عبارت دیگر این موضوع به دلیل سابقه ذهنی و فرهنگی که به دست آورده خود به یک سنت تبدیل شده است و امروزه جزو فرهنگ دینی محسوب می گردد. لذا کسی هم جرئت آن را ندارد تا در مقابل آن به صورت مستقیم بایستد و ازخود واکنش نشان دهد. اگر چه واکنش های فردی انجام گرفته اما تا وقتی این واکنش ها جنبه گروهی به خود نگیرد، تغییر این الگو بعید از نظر می رسد.
ز. نبود نقد: چنان چه قبلاً نیز گفتیم آسیب شناسی فرهنگ عاشورا کم تر مورد توجه اندیشمندان و نخبگان فکری جامعه قرار گرفته است. شاید دلیل این امر هراس از برخود با گروهی از اجتماع باشد که هیچ گونه انعطافی را درقبال این مسأله از خود نشان نمی دهند. به همین دلیل کم تر کسی یافت شده است که از بلندگوی عاشورا صدای مخالف خرافه را بلند نماید.
ح. یادگیری اجتماعی: عامل دیگری که در عاشورا و گسترش حوزه تبلیغی آن نقش داشته است مسأله یادگیری می باشد. یعنی وقتی ما به سابقه ی عاشورا در تاریخ کشور خود نگاه می افکنیم بر این باور می رسیم که این فرهنگ از سرزمین دیگر وارد سرزمین ما گردیده است. عراق به عنوان سرزمینی که حادثه عاشورا در آن واقع شده است نخستین منبع الهام عزاداری ها به شمار می رود و بعد کشور هایی که در کنار آن واقع شده و تأثیرات مذهبی آن را پذیرفته است، نقش بسزایی را در توسعه فرهنگ حسینی ایفا نموده و از طریق ادبیات وارد کشور ما گردیده است. البته مهاجرت ها نیز در این میان بی تأثیر نبوده است. به هرصورت یادگیر خود عامل دیگری در این موضوع تلقی می گردد.

راهکارها


برای دور شدن آسیب های فوق از فرهنگ و ادب عاشورایی باید به موارد ذیل توجه نمود:
1) مرجع شناسی و مستند سازی تاریخ عاشورا
2) بازشناسی فلسفه قیام عاشوار
3) توجه به مقتضیات زمانی و مکانی عصر حاضر
4) تأسیس نهاد عاشورا پژوهی
5) سیره شناسی اهل بیت(ع)
6) بیرون کردن عاشورا از مساجد و تکایا به مکاتب و مدارس
7- حرفه ای ساختن بنیان های معرفتی مکتب عاشورا
8) حمایت از طرح آسیب شناسی فرهنگ عاشورایی
9) بازنگریِ شیوه های آموزشی مداحی، نوحه،مرثیه و روضه خوانی
10) التزام عملی مخاطبین به استفاده از منابع و مأخذ معتبر( توسعه اطلاعات) و تقویه روحیه مقابله با بدعت ها و خرافات