از شفتي چه مي دانيم؟!

[kamanabroo]

از شفتي چه مي دانيم؟!


سال هاي زندگاني

حجةالاسلام سيدمحمد باقر موسوي شفتي در سال 1180 هَ . ق . در شفت گيلان (جنوب غربي رشت ) به دنيا آمد. او از سادات موسوي است و نسبت او با بيست و يک واسطه به امامزاده حمزة بن امام موسي کاظم مي رسد. سيد بعد از آن که تا سن بيست سالگي در موطن خود به تحصيل مقدمات اشتغال داشت براي تکميل معلومات عازم عتبات شد و در نجف در حوزه ? درس علماي بزرگ اماميه مانند سيد محمد مهدي بحرالعلوم طباطبائي بروجردي (1155 -1212) و ميرسيد علي طباطبائي (1140- 1231) صاحب رياض المسائل يعني شرح کبير و شيخ جعفر نجفي (متوفي سال 1227) معروف به کاشف الغطاء و ملامحمد مهدي نراقي (متوفي سال 1209) به شاگردي پرداخت . سپس محضر آقا محمدباقر بهبهاني معروف را دريافت ، و پس از آن که از اکثر بزرگان عراق اجازه ? اجتهاد گرفت در مراجعت به ايران در قم به خدمت ميرزا ابوالقاسم قمي (1130-1231) شفتي الاصل صاحب کتاب معروف قوانين همشهري خود رسيد، و مدتي نيز مجلس درس او را درک کرد و ميرزاي قمي اجازه ? اجتهاد مفصلي براي او نوشت . حجةالاسلام در سال1217 هَ . ق . از قم به اصفهان آمد و در حالى كه جز يك جلد كتاب و سفره اى نان، چيزى همراه نداشت، در مدرسه « چهارباغ » مسكن گزيد .ولى به زودى دريافت كه محفل درسش سرپرست مدرسه را آزرده خاطر كرده است . بنابراين به مدرسه ديگر كوچيد و بساط تدريس و تحقيق گسترد. او تا آخر عمر پر برکت خود در اصفهان به سر برد و در تمامي مدت اقامتش در آنجا، به تدريس و تاليف و خدمت به مردم پرداخت. او در سال 1245ق زميني به مساحت هشت هزار متر را ، براى پى افكندن يكى از بزرگترين مساجد جهان آماده كرد، و كلنگ بنيادى الهى را به زمين زد.عظمت نقشه سيد چنان بود كه فتحعلي شاه قاجار آن را فراتر از توان مالى وي مى انگاشت. شاه با چنين انديشه اى به سيد حجت الاسلام پيشنهاد كرد که در ساختن مسجد شريك شود، ولى سيد از پذيرفتن پيشنهاد سر باز زد.شاه گفت :شما توان به فرجام رساندن چنين بنياد پرشكوهى را نداريد. سيد فرمود : دست من در خزانه آفريدگار گيتى است. بدين ترتيب شاه قاجار از شركت در بنياد مسجد باز ماند. سيد حجت الاسلام در طول زندگي خود هميشه ياور ستمديدگان بود ، و تا حد توان در مقابله با ظلم شاهان و درباريان ايستادگي مي کرد ، و درباريان که راهي جز نابودي سيد نمي ديدند ، بارها دست به ترور وي زدند ، اما توطئه هاي آن ها به لطف الهي ناکام ماند . سرانجام وي پس از گذراندن هشتاد و پنج سال زندگي پر ثمر ، در سال 1260 ق ، رخت از اين جهان فاني بربست ، و ملا على اكبرخوانسارى _ يکي از شگردانش _ پيكر آن رهبر فرزانه را در خانه اش غسل داد، و فرزند برومندش علامه حاج سيد اسدالله، بر وى نماز گزارد ، و سپس وي را در آرامگاهى كه خود آماده كرده بود، به خاك سپردند.(1)
مجلس درس

آنچه از گفتار گذشتگان درباره شيوه تدريس مرحوم سيّد حجّت الإسلام استفاده مى‏شود، آن است كه :
درس را محقّقانه و بسيار دقيق بيان مى‏فرمود، در نقل هر مسأله از مسائل فقهى كلّيه گفتار بزرگانِ از مجتهدين و صاحب نظران را نقل مى‏فرمود، و در بيان مطالب تمام وجوه و احتمالات را به تفصيل شرح مى‏داد، به گونه‏اى كه هيچ نكته مجهولى را براى شاگردانش باقى نمى‏گذارد،

سپس به نقض و ابرام و نقد و انتقاد كلمات فقها مى‏پرداخت و در تأييد يا ردّ گفتار آنها مى‏كوشيد وگفته آنها را با ادلّه عقلى و نقلى بيان مى‏فرمود . وى نسبت به فقها و علماى گذشته كمال احترام را رعايت مى‏كرد و هميشه نام آنها را با عظمت و بزرگى ياد مى‏نمود به همين دلائل بود كه عدّه زيادى از دوست داران علم و دانشِ الهى، در محضر او جمع شده، و از بركاتِ علمى و معنوى او بهره‏مند گرديدند .
شاگردان‏

از ثمرات مجلس درس سيّد حجّت الإسلام، مى‏توان به تربيت و تعليم شاگردانى اشاره كرد كه هر يك در عصر خويش عالمى بزرگوار و فقيهى متبحّر گرديدند .
که برخي از آن ها عبارتند از:
1 - علّامه ميرزا محمّد باقر چهارسوقى ( مؤلّف كتابِ شريفِ : روضات الجنّات ).
2 - مرحوم حاج محمّد جعفر آباده‏اى .
3 - مرحوم حاج شيخ جعفر كرباسى ( فرزند مرحوم حاجى محمّد ابراهيم كرباسى ).
4 - آقا محمّد مهدى كرباسى ( فرزند مرحوم حاجى محمّد ابراهيم كرباسى، و داماد سيّد حجّت الاسلام ).
5 - آقا ميرزا محمّد هاشم چهارسوقى ( برادر صاحب روضات ).
6 - ملّا على اكبر خوانسارى .
7 - مرحوم ملّا احمد تربتى .
8 - ملّا عبداللَّه زنوزى ( حكيم و فيلسوف شهير ).
9 - مرحوم علّامه شيخ مرتضى‏ انصارى .
10 - علّامه سيّد محمّد حسن موسوى ( معروف به مجتهد ).
11 - مرحوم مير سيّد حسن حسينى ( معروف به مقدّس ).
12 - ميرزا محمّد نائينى .
13 - ميرزا محمّد تنكابنى ( مؤلّف كتاب : قصص العلما ).
14 - مرحوم حاج سيّد فضل اللَّه استرآبادى .
15 - ملّا محمّد على محلّاتى .
16 - مرحوم سيّد محمّد شفيع جاپلقى ( مؤلّف كتاب : الروضة البهية ).
17 - مولى محمّد رفيع گيلانى ( معروف به شريعتمدار ).
18 - ملّا محمّد تقى هروى .
19 - آقا سيّد ابوطالب حسينى قائنى .
20 - مرحوم مولى محمّد تقى يزدى
آثار علمى‏

مرحوم حجّت الإسلام شفتى آثار ارزشمند قلمى بسيارى از خود به يادگار گذاشت، كه به بيش از شصت عنوان كتاب و رساله در موضوع‏هاى مختلف مى‏رسد، كه تاكنون مورد استفاده و بهره بردارى دانشمندان علوم دينى بوده است .


اولين اثر علمى سيّد حجّت الإسلام، كتاب : « الحلية اللّامعة للبهجة المرضيّة » است كه در ماه رجب سال 1204 ه ق در شهر كاظمين، به رشته تحرير درآمده ؛ و آخرين اثر ايشان اجازه‏اى است كه براى يكى از شاگردان خود، در ماه ربيع الأوّل سال 1260 ه ق - يعنى تقريبًا يك ماه قبل از وفات - مرقوم فرموده است. ايشان تأليفات بسياري پيرامون مباحث مختلف فقهى، اصولى، حديثى، رجالى، و نحوى از خود به يادگار گذاشته اند که برخي از آن ها عبارتند از:
1 - مَطَالِعُ الأَنْوَار

اين كتاب شرحى است بسيار جامع و مفصّل در شش جلد، كه تنها شامل شرح « كتاب الصلاة »، از كتاب شرائع الإسلام، تأليف مرحوم محقّق حلّى ، تا بحث « صلاة الأموات »، مى‏باشد . با اينكه در اين تأليف به شرح مسائل و احكامِ نماز پرداخته شده، ولى مشتمل بر تحقيق و برّرسى بسيارى از قواعد و ضوابطِ فقهى، اصولى، رجالى، و مسائل متفرّقه‏اى است كه به مناسبت از آن سخن به ميان رفته، تا جايى كه مى‏توان گفت : بسيارى از مسائل ديگر ابوابِ فقهى - از طهارت تا ديات - را نيز در بر گرفته است .
مرحوم تنكابنى - از شاگردان سيّد حجّت الاسلام - در توصيف اين كتاب مى‏نويسد : در اين كتاب در هر علمى كه بواسطه‏اى از وسائط مسأله‏اى عنوان شده، آن مسأله را با استدلال نوشته، چه در اصول، و چه در فقه، و چه در نحو، و لغت، و رجال، وكلام، و هيئت(2)
2 - تُحْفَةُ الأَبْرَار الملتقط من آثار الأئمّة الأطهار

اين كتاب به زبان فارسى، و يكى از آثار پر ارزشى است كه درباره احكام و مسائل نماز نگاشته شده است . تعداد ابياتِ آن نزديك به بيست هزار است، و در آن فوائد مهمّه و فروع نادره‏اى متعرّض گرديده، و گرچه به عنوان رساله عمليّه‏اى است براى مقلّدين، ولى به اندازهاى مطالب مفيد و عالى در آن ايراد نموده، كه در هيچ يك از رساله‏هاى عمليّه به چشم نمى‏خورد .
استقبال و توجّهى كه از اين كتاب بعد از تأليف شده، بى‏سابقه بوده است، تا جايى كه مرحوم آقا بزرگ تهرانى در كتاب « الذريعة » مى‏نويسد : يك نفر از نگارندگان، سى و چهار مرتبه اين كتاب را - از اوّلِ تا به آخر - براى طالبانِ آن بازنويسى نموده است.(3)
اين كتاب ارزشمند در دو جلد، به سال 1409 ه ق، با تحقيق حجّت الاسلام سيّد مهدى رجائى، توسّط انتشارات كتابخانه مسجد سيّد، به زيور طبع آراسته گرديد .
3 - تحفة الأبرار

اين كتاب به گفته علّامه تهرانى، غير از عنوان گذشته است، چنانچه در كتاب : « الذريعة » آن را اين گونه شناسانده : رساله فارسى فتوايى است جهت مقلّدين، و اين كتاب را سيّد حجّت الإسلام خود از كتاب مطالع الأنوار خويش استخراج نموده است . آغاز آن : نحمدك اللهمّ . و در ادامه مى‏نويسد : نسخه آن را در كتابخانه مولى محمّد على خوانسارى، در نجف اشرف ديدم.
4 - خلاصه تحفة الأبرار

5 - سؤال و جواب

‏ مجموعه پرسش‏هايى است كه در موضوع‏هاى مختلفِ فقهى، در طول زمان از مرحوم حجّت الإسلام شفتى پرسيده شده، و ايشان بدان‏ها - گاه به عربى و گاه به فارسى - پاسخ داده، تا جايى كه در جواب بعضى سؤال‏ها، آن قدر استدلالى و همراه با نقل آراى فقها، به بحث پرداخته، كه خود يك كتاب و مساله جداگانه شده، و شايسته است جداگانه از آن ياد شود .اين پرسش و پاسخ‏ها را يكى از شاگردانِ مرحوم حجّت الإسلام، جمع آورى نموده و بر اساس ترتيب كتاب‏هاى فقهى، از كتابِ « اجتهاد و تقليد » تا كتابِ « حدود و ديات »، و قسمتى هم در پايان به عنوانِ « متفرّقات »، منظّم و گردآورى كرده است . قسمتى از اين كتاب در يك جلد، در سالِ 1247 قمرى - در زمان حياتِ سيّد حجّت الاسلام - به چاپ سربى رسيده، ولى متأسّفانه تاكنون اين اثر گرانقدر و با ارزش، تجديد چاپ نشده، وقسمت زيادى از آن همچنان مخطوط باقى مانده است .
6 - إقامة الحدود في زمن الغيبه

7 - رساله در نماز شب و فضيلت آن

8 - قضاء و شهادات

‏ كتابى است استدلالى، كه هنگام اشتغال به بحث : « قضاء و شهادات » در محضر استادِ خويش مرحوم علّامه سيّد محسن اعرجى، نگاشته است . اين كتاب در شهر كاظمين تأليف گرديده، و دومين يا سومين اثر علمى سيّد حجّت الاسلام به شمار مى‏آيد (4)
9 - قضاء و شهادات و برخى از فروع آن

‏ اين كتاب غير از كتابى است كه در شماره قبل معرّفى شد، بلكه در موضوعِ قضا و شهادات، جداگانه نگاشته شده است ؛ مرحوم شيخ آقا بزرگ تهرانى مى‏نويسد : نسخه آن را ضمن مجموعه‏اى با رساله وقفِ مرحوم سيّد حجّت الإسلام، در كربلا، در كتابخانه ميرزا على شهرستانى ديدم (5)
10 - مناسك حجّ

‏ رساله‏اى است در آداب و مناسك حجّ به فارسى، مرتّب بر يك مقدّمه، سه مقصد، و يك خاتمه . مرحوم علّامه سيّد محمّد باقر خوانسارى، درباره اين كتاب مى‏نويسد : از بهترين كتاب‏هايى است كه در اين باره نوشته شده، و در اين روزگار بسيارى از حاجيانِ بيت اللَّه الحرام، مطابق با آن عمل مى‏كنند (6)
11 - رساله در وقف

12 - رساله در اقسام اراضى

13 - رساله در احكام غُساله

‏14 - رسالة القِدْريه

نام ديگر آن : « رسالة في تطهير العجين بتبخيره و عدمه » است، و موضوع رساله آنكه : هرگاه قطره خونى در ديگ بيفتد، و با آنچه در ديگ است بجوشد تا از بين برود، آيا ديگ و آنچه در آن است پاك مى‏شود يا نه ؟ سيّد حجّت الاسلام در اين رساله با تمسّك به دلائلى چند، حكم به پاك بودن مى‏دهد
مرحوم علّامه تهرانى درباره اين كتاب مى‏نويسد : نسخه‏اى از آن را ضمن مجموعه‏اى، در كتابخانه مدرسه بروجردى، در نجف اشرف ديدم.
15 - رساله در تقليد از مجتهد ميّت

‏ مرحوم علّامه تهرانى در « الكرام البررة »، ضمن شرح حال مولى عبدالوهّاب قزوينى، مى نويسد : « هداية المسترشدين » نام رساله‏اى است كه مولى عبدالوهّاب، در موضوع تقليد ميّت، در ردّ بر سيّد حجّت الإسلام نوشته . - و نيز از قول مولى عبدالوهّاب نام برده نقل مى‏نمايد كه - : رساله‏اى فارسى و رساله‏اى عربى در موضوع جواز بقاء بر تقليد مجتهد فوت شده نوشته‏ام، ولى چون رساله سيّد حجّت الإسلام شفتى را درباره عدم جواز بر بقاء تقليد ديدم، اين رساله را در ردّ بر آن نوشتم (7)
16 - ردّ بر رساله تعيين سلام سوم در نافله (1)

17 - ردّ بر رساله تعيين سلام سوم در نافله (2)

18 - رساله در مقبوليّت قولِ زن در عدم وجود مانع براى ازدواج

‏19 - رساله در شكيّات

20 - رساله در صلحِ حقّ الرجوع در طلاق

‏ اين رساله در فقه، و به زبان عربى است، و در پاسخ سؤالى نگاشته شده پيرامون اينكه : اگر كسى زن خود را طلاق داد، و حقّ رجوع را صلح نمود، آيا اين زن متعلّق به شوهر اول است، يا به شوهر دوم ؟
21 - رساله در كيفيّت زيارت عاشورا

22 - رساله عمليّه

‏ رساله فتوايى سيّد حجّت الاسلام است، كه آن را به فارسى و مختصر، براى مقلّدين خود در احكام و مسائل فقهى، نگاشته است . از اين رساله نسخه‏هاى فراوانى در كتابخانه‏هاى مختلف، يافت مى‏شود .
23 - كاريزيّه

‏ اين كتاب بخشى از استفتاآت و مسائلى است كه از حجّت الاسلام شفتى نموده‏اند، و ايشان بدان‏ها پاسخ داده‏اند .
24 - رساله در تعيين آية الكرسى

25 - حاشيه بر فروع كافى

‏ كتاب « كافى » - از مهمترين كتاب‏هاى حديثى شيعه - نوشته : مرحوم ثقة الإسلام كلينى، است . به همين دليل عدّه زيادى از علما بر آن شروح و حواشى نگاشته‏اند . حجّت الاسلام شفتى هم از علمايى است كه حواشى مختصرى بر قسمت فروع آن ( شامل كتاب الطهارة تا كتاب الحجّ ) - با نشانى : « محمّد باقر الموسوي » - نگاشته است .
26 - حاشيه بر رجال شيخ طوسى

‏ حواشى مختصرى است بر كتاب : رجالِ شيخ طوسى، و چنانچه در عنوان گذشته گفتيم، نسخه اصل آن به همراه كتاب فهرست شيخ طوسى، در كتابخانه آية اللَّه مرعشى، نگهدارى مى‏شود .
27 - مناظره شاه با سيّد حجّت الاسلام

‏28- الحلية اللّامعة للبهجة المرضيّة

و بسياري ديگر از آثار علمي....
خدمات اجتماعي

از جمله آثار خير و خدمات مرحوم سيّد حجّت الاسلام، بناى تاريخى و بسيار بزرگ و زيباى مسجد سيّد اصفهان مى‏باشد، كه نويسندگان به مناسبت از عظمت و شكوهِ آن ياد نموده‏اند .

مرحوم ميرزا حسن خان انصارى، در باره مسجد سيّد مى‏نويسد : بناى جامع بيدآباد، بر علوّ همّتش فرياد مى‏زند، زيرا مساجد بزرگ را شاهان متعدّد ساخته‏اند، و اين مسجد را آن پادشاهِ علما به تنهايى كفالت فرمود (8)
شاعران واديبان هم عصر حجّت الاسلام شفتى، نيز به نوبه خود، هر يك به سبك و زبانى، بناى با شكوه و پر آوازه او را، ستوده‏اند .
حكايتى شيرين‏

مرحوم تنكابنى، از نخستين روزهاى ساختِ مسجد، اين چنين گزارش مى‏دهد : روزى فتحعلى شاه قاجار با سيّد حجّت الإسلام به تماشاى مسجد مى‏روند، شاه از سيّد خواهش مى‏كند كه او را در ساختمان مسجد شريك گرداند، ولى سيّد حجّت الإسلام تقاضاى شاه را ردّ نموده و قبول نمى‏فرمايد . فتحعلى شاه به سيّد اظهار مى‏كند كه : شما قدرت بر اتمام و انجام مسجد را نداريد ! مرحوم سيّد هم در جواب مى‏فرمايد : من دست در خزاين الهى دارم (9)
زمين مسجد سيّد و مساحتِ آن‏

معروف و مشهور است كه زمين مسجد سيّد را فتحعلى خان اعتماد الدوله، وزير شاه سلطان حسين صفوى، خريدارى كرد تا در آن مسجدى بنا كند، امّا بر اثر هجوم افغان‏ها مقدور نگرديد، تا آن كه در زمان فتحعلى شاه قاجار، سيّد حجّت الاسلام مبادرت به اين كار بزرگ نمود (10)

ويژگى‏هاى مسجد سيّد

مسجد سيّد اصفهان، كه در ضلع جنوبى خيابان مسجد سيّد، در فاصله كمى از خيابان چهارباغ واقع است، يكى از مساجدى است كه ساختمان آن در اواخر قرن دوازدهم هجرى قمرى آغاز شد و در اواسط قرن سيزدهم به اتمام رسيد .
اين مسجد، داراى : دو شبستان بزرگ، دو گنبدِ كوچك و بزرگ، دو چهل ستون، دو مهتابى گسترده در كفِ حياط، سه ايوان، يك گلدسته بزرگ، ساعتى رفيع بر ايوان جنوبى، مَدْرَسى بزرگ براى تدريس طلّاب، و بيش از چهل و پنج حجره و چند دهليز در طبقه فوقانى به منظور سكونت طلّاب، است .
اين مسجد از نظر مطالعه معمارى و هنر كاشيكارى در رديف بهترين آثار قرن سيزدهم هجرى قمرى است، و از جهاتى - مانند : محراب مركزى - از بهترين شاهكارهاى نوع خود به شمار مى‏آيد .

مسجد سيّد، همانند ديگر مساجد بزرگِ اصفهان، چند محلّه بيدآباد كه عبارتند از : كوى باغ كلم، حمّام دو قلو، و كوچه شيخ‏ها، را به هم مربوط مى‏سازد.
وقفنامه مسجد سيّد

اساس ساختمان مسجد و بناى اصلى آن تا سال وفات حجّت الاسلام شفتى - يعنى سال 1260 ه ق - به اتمام رسيد، ولى تكميل قسمت‏هايى از بنا و تزيينات مسجد باقى ماند، كه در طول زمان به وسيله فرزندان ونوادگان وى انجام گرفت .
همچنين سيّد حجّت الاسلام فرصت نيافت تا وقف نامه‏اى براى مسجدِ خويش تنظيم نمايد، براى همين اين مهمّ را فرزندِ وى، مرحوم حاج سيّد اسد اللَّه - كه پس از پدر نزد همگان و حتّى برادران خود از منزلتى والا برخوردار بود - به انجام رسانيد .
پي نوشت ها:
1- لغت نامه دهخدا ذيل حجةالاسلام شفتي
2- قصص العلما : 135
3- الذريعة : 3 / 404
4- بيان المفاخر : 2 / 72
5- الذريعة : 17 / 141
6- ترجمه روضات الجنات : 2 / 293
7- الكرام البررة : 2 / 810
8- تاريخ اصفهان و رى : 96
9- قصص العلما : 149
10- آثار ملّى اصفهان : 647، به نقل از : تاريخ ابنيه تاريخى اصفهان : 177
رادفر/ تبيان