گوی بالدار: نشان خورشید، شاهین و اهورامزدا

[باستان شناس]

بال ومرد-خدا/ خدای بالدار

نگاره‌ خدای بالدار کاسی بر میله صفحه‌دارِ مفرغی
لرستان، سده‌های آغازین هزاره نخست پیش از میلاد

چنانکه نقش‌های گوی خورشید و بال‌های شاهین با یکدیگر ترکیب شدند، نقش‌های گوی خورشید با مرد-خدا نیز به مرور و به شکلی جداگانه با یکدیگر ترکیب یافته و نقشی واحد را پدید آوردند که در بردارنده هر دو جزء گوی و مرد-خدا هستند.


این ترکیب از حدود سده‌های میانی هزاره دوم پیش از میلاد در سراسر سرزمین‌هایی از غرب ایران تا مصر رواج می‌یابند.
نگاره‌های مرد بالدار در ایران و دیگر سرزمین‌ها همواره برای خدایان و شخصیت‌های مینوی بکار می‌رفته و هیچگاه زمینیان را همراه با بال تصویر نمی‌کرده‌اند.

منسوب دانستن شخصیت سنگ‌نگاره مشهور مرد بالدار در پاسارگاد به کورش هخامنشی اشتباهی متداول و ناشی از در نظر نداشتن همین نکته است.

[باستان شناس]

گوی خورشید و بال و مرد-خدا/ اهورامزدا و خورشید بالدار

سنگ‌نگاره هخامنشی خورشید بالدار و خدا اهورامزدا و ستاره هشت‌پر خدا آناهید
سنگ‌نگاره و سنگ‌نبشته داریوش بزرگ، بیستون


این نگاره کهن‌ترین نشان شناخته‌شده گوی بالدار از دوره هخامنشی است.

شمار یازده‌گانه بال‌ها شاید تأکیدی بر دوره ۱۱٫۸ ساله سیاره مشتری/ اورمزد باشد.

نشان ترکیبی گوی و بال و مرد-خدا، پیشینه‌ای درازمدت و چندهزار ساله را در پشت سر خود داشت تا به آمیزه نهایی خود دست یابد.

چند هزار سال از پیدایش و بهره‌گیری از دو نشان خورشید و شاهین و چند صد سال از پیدایش نگاره‌های ترکیبی مقدماتی آن، یعنی خورشید- شاهین، خورشید- انسان و شاهین- انسان می‌گذشت که آدمی در اندیشه تلفیق همه آنها با یکدیگر افتاد و نشانی را وضع کرد که در آن گوی خورشید، بال‌های شاهین (که اکنون تبدیل به بال خورشید شده بودند)، پیکره مرد-خدایی که معمولاً تجسمی از خدای بزرگ یا سیاره مشتری/ اورمزد بود، و احیاناً نقشی از ستاره هشت‌پر که نماد سیاره ناهید/ زهره و یکی دیگر از خدایان مشهور جوامع باستان بود؛ بطور تؤأمان در آن حضور داشته باشند.

هرچند که بکارگیری نقش‌های منفرد گوی و بال و مرد-خدا همچنان دوام داشته است.

ممکن است که چنین تلفیقی نتیجه غلبه نیافتن قدرت و نفوذ هر یک از خدایان و دیگر نیروهای کیهانی بر باورهای بشری و حذف نشدن هیچیک از آنان از جامعه بشری باشد. و از سوی دیگر ممکن است که ترکیب تمامی نشان‌های نیایشی در شرق باستان و فراهم دیدن نگاره‌ای که حامل نشان‌های ویژه بسیاری از اقوام و ادیان در آن زمان بوده، کوششی برای همبستگی و یگانگی مردمان بوده باشد.

به ویژه که در بسیاری از نسخه‌های این نگاره، گل یا حلقه پیمانی نیز در دست خدای بزرگ دیده می‌شود.

همچنین ممکن است که مقارنه (Conjonction) مشتری با خورشید (در یک راستا قرارگرفتن خورشید و مشتری از دید ناظر زمینی و برابر شدن زاویه ساعتی آنها) در پیدایی این نشانِ ترکیبی تأثیر گذاشته باشد.

هر چند که چنین پدیده‌ای با چشم دیده نمی‌شود، اما با دانش نجومی سده‌های پایانی هزاره دوم و سده‌های آغازین هزاره نخست پیش از میلاد به آسانی قابل محاسبه بوده است.

در ادامه، نمونه‌های گوناگون این ترکیب نهایی آورده می‌شود.

در این نمونه‌ها- چنانکه دیده می‌شود- شکل‌گیری نشان نهایی با گذر از چند مرحله انجام می‌شود و به مرور به شکل نهایی آن در عصر هخامنشی می‌رسد.

نمونه‌های هخامنشی،
واپسین بازمانده‌های این نقش و نشان دیرین و پرماجرا هستند و پس از پایان عصر هخامنشی، نقش گوی بالدار برای همیشه به فراموشی سپرده شد.

[باستان شناس]

پی‌نوشت

سرگذشت پرفراز و نشیب نشان گوی بالدار در واپسین سال‌‌های پادشاهی هخامنشیان به سرانجام رسید.

نشان محبوب و فراگیری که تاریخچه‌ای دستکم سه هزار و پانصد ساله را در پشت سر خود داشت.
در آغاز، تصویرهای خورشید، شاهین و خدایان تجلی‌یافته در سیارات بگونه‌ای مستقل و متمایز ترسیم می‌گردند و سپس به مرور زمان و با انتقال و تقابل فرهنگ‌ها، به اشکال انتزاعی و تجریدی در می‌آیند.

سپس‌تر، ادغام و اینهمانی آنان با یکدیگر آغاز می‌گردد.

ابتدا، ادغام گوی خورشید با بال‌های شاهین روی می‌دهد و بعدها، ادغام مستقل گوی خورشید و بال‌های شاهین با مرد-خدایان تجلی‌یافته در سیارات گوناگون.
در آخرین مرحله تکامل که در سده نهم پیش از میلاد روی داد، هر سه جزء گوی خورشید، بال شاهین و مرد-خدای سیاره مشتری که در ایران با نام اهورامزدا و در سرزمین‌های دیگر با نام‌هایی متفاوت شناخته می‌شد، با یکدیگر ترکیب می‌شوند.
این ترکیب نهایی در گذر زمان و در رفت‌وآمدهای میان فرهنگ‌ها و تمدن‌های گوناگون، آرایه‌ها و مشخصه‌های گوناگون و متنوعی را به خود می‌پذیرد تا به آخرین نمونه‌های خود که در تخت‌جمشید دیده می‌شود، می‌رسد.
تفاوت‌های آرایشی نشان گوی بالدار حتی در تخت‌جمشید که دربردارنده تکامل‌یافته‌ترین و واپسین بازمانده‌های آنست، بسیار چشمگیر است.

گاه در کنار دُم، همچنان تصویر چنگال‌های انتزاعی شاهین به دیده می‌آید و گاه چنگال‌ها تلطیف بیشتری یافته و به گوی‌های کوچکی تغییر شکل پیدا کرده‌اند.

گاه در دستان اهورامزدا شاخه گلی دیده می‌شود و گاه حلقه‌ای که شاید نشانه پیمان باشد.

گاه اهورامزدا از میان گوی برآمده است و گاه با طوقی کمان‌مانند بر بالای گوی جای گرفته است.

گاه همچنان خورشید بالدار منفرد بکار بسته می‌شود و گاه خورشید بالدارِ منفردی که حتی فاقد دُم و چنگال است.
تعداد ردیف بال‌ها و پرها به نحو چشمگیری با یکدیگر متفاوت بوده‌اند.

در زمان داریوش بزرگ و در سنگ‌نگاره بیستون بر اساس سنتی که در زمان آشوریان نیز دیده شده بود، بال‌هایی با ۱۱ ردیف بکار رفته که ممکن است با دوره ۱۱٫۸ ساله سیاره مشتری/ اورمزد در پیوند باشد. اما این تعداد ردیف‌ها پس از زمان خشیارشاشاه که به سه ردیف کاهش پیدا کرده بود، مجدداً افزایش پیدا می‌کند و در سنگ‌نگاره گورصخره‌ای داریوش سوم به ۱۲ ردیف می‌رسد.
همه اینها گواهی می‌دهد که گوی بالدار پس از گذشت هزاران سال، هنوز و همچنان در دست تغییر و تکامل بوده است.

شاید اگر شاهنشاهی هخامنشی در سده چهارم پیش از میلاد از میان نرفته بود، سرگذشت گوی بالدار نیز اینچنین به یکباره قطع نمی‌شد و به روند تکاملی خود ادامه می‌داد. سرگذشتی که با پایان شاهنشاهی هخامنشی به ناچار به واپسین روزهای حیات خود رسید. از آن پس نه تنها این نقش و نشان، که عموماً رسم نگاره‌های مبتنی بر اسطوره‌های کهن و باورهای کیهانی تا اندازه زیادی متروک می‌شود و نگارگری از شخصیت‌های زمینی و درباری جای آنها را پر می‌کند.