روابط صفویان و گورکانیان

[اسماعیل س]

# بنام خدا #
نقش قندهار در روابط سیاسی صفویه وگورکانیان *** از آغاز صفویه تا مرگ شاه عباس اول ***


""آنکس که زیبا می اندیشد زشت عمل نمی کند””
_مقدمه
دو ملت آریایی نژاد ایران وهند به دلیل همسایگی از دوره باستان تا عصر حاضر همیشه از تمام جنبه ها با هم در ارتباط بوده اند مسیر تجاری هجوم همسایگان و جنبه های دیگر باعث همکاری دشمنی بین دو ملت بوده است از آتجا که دولت هایی که در هند تشکیل می شد به اندازه دولت های ایرانی قدرتمند نبودند در جنگهایی که بین دو ملت اتفاق می افتاد غلبه با ایرانیان بود بعد از ورود اسلام به ایران و گسترش آن تا حدود سند اسلام رفته رفته به هند نفوذ کرد بعد از قدرت گیری غزنیان و فتوحات آنان بار دیگر دو ملت به هم نزدیک شدند با حملات مغولان و تیموریان به هند و سرانجام تشکیل دولت صفویه و کمک شاه اسماعیل صفوی به ظهیرالدین بابر موسس دولت گورکانی هند با روابط نزدیک دو دولت صفوی و دو ملت ایران و هند شد.

چکیده
-قندهار_گورکانیان_صفویان _اکبرشاه_شاه عباس
همزمان با تشکیل دولت صفویه در ایران به وسیله صفویان ، تحولاتی نیز در ماوراء النهر در حال وقوع بود و دولت جدید ازبکان شکل گرفته بود از طرف دیگر تیموریان در خراسان آخرین روزهای خود را سپری می کردند تنها سمرقند در دست یکی از اولاد تیمور به نام بابر بود توسط شیبک خان موسس دولت ازبکان رانده شد وی با کمک صفویان نیز کاری از پیش نبرد. بابر سپس متوجه هندوستان شد و در شمال آن دولتی به نام گورکانیان تاسیس کرد که همزمان با تشکیل دولت صفویه در ایران بود کمک های شاه اسماعیل و سپس شاه طهماسب به بابر و همایون باعث نزدیکی دو دولت شد بعد از گسترش دو امپراتوری و همسایه شدن این دو دولت اختلافات مرزی آنها شروع شد که تا سقوط دولت صفویه ادامه داشت. اختلاف دو دولت بر سر شهر مرزی و استراتژیک قندهار بود ، که هم برای صفویه وهم برای گورکانیان اهمیت حیاتی داشت این شهر بارها دست به دست شد و در روابط بین دو دولت بسیار تاثیر داشت هم از نظر سیاسی و هم از نظر اقتصادی وهمواره یکی از مهم ترین مسائل در روابط خارجی دو کشور بود.نخستین ارتباطات ایرانیان و هندی ها
در میان مردمان ونژادهای بسیار که با زندگی و فرهنگ هند تماس پیدا کرده اند و در آن نفوذ داشته اند ،قدیمی ترین و مداوم ترینشان ایرانی ها بوده اند.(کشف هند، صص 246و247)
مردم ایران وهند در طول تاریخ حتی پیش از ورود آریایی ها به این دو سرزمین با یکدیگر آمد و شد مستمر داشته اند .آثار مکشوفه در هند ، مشابه آثاری است که هیئت باستان شناسی در فلات ایران و دره رود خانه های فرات و دجله از زیر خاک بیرونئ آورده اند و حکایت از این دارد که سکنه هند و ایران پیش از هجوم طوایف آریایی با یکدیگر ارتباط نزدیک و رفت و شد مداوم داشته اند.(هند در یک نگاه، صص 5و6)
این دو ملت از نظر نژادی با هم پیوند داشتند مذاهب و زبانهای قدیمی ایشان نیز زمینه های مشترک داشت .مذهب ودائی هند با مذهب زرتشتی ایران وجوه مشترک داشتند.زبان سانسکریت ودائی و زبان پهلوی باستانی که زبان اوستا بوده نیز به یکدیگر شباهت های نزدیک داشتند.این نفوذ ایرانی در هند مداومت داشت و در دوران های تسلط و حکومت افغان ها و مغولان در هند زبان فارسی زبان رسمی و درباری کشور بود. این وضع تا اوان تسلط بریتانیا هم ادامه داشت.(کشف هند،صص 247و248)
تشکیل دولت صفویه
قشون قبیله ای شاه اسماعیل در سالهای 1_1500.م /7_906.ه چندین بار آق قویونلوها را شکست داد.تا اینکه او با این پیروزی ها توانست در تبریز تاجگذاری کند. قشون قبیله ای صفویه در فاصله سالهای 3_1501.م به فتوحات دیگری دست یافت و تقریبا"تمامی ایران ، از ایالتهای ساحلی دریای خزر در شمال تا خلیج فارس در جنوب و از بغداد در غرب تا حدود خراسان در شرق را زیر بیرق صفوی درآورد(مقاومت شکننده، صص44و 45) خراسان از ممالک اصلی ایران بود تنها ناحیه ای که هنوز به تصرف شاه اسماعیل در نیامده بود که آن را ابتدا اولاد تیمور در تصرف داشتند ولی مقارن با قیام شاه اسماعیل ازبکان بر آنجا استیلا یافته بودند. موسس سلسله ازبکان شیبک خان بود که در سال 913.ه خراسان را از بازماندگان تیموری گرفت.شاه اسماعیل در سال 916.ه به طرف خراسان عزیمت کرد و پس از تسخیر مشهد به تعقیب ازبکان که به مرو پناه جسته بودند رفت و طی جنگی ده هزار ازبک به وسیله ونیروهایشاه اسماعیل به قتل رسیدند در طی این فتح نمایان شیبک خان به قتل رسید.(تاریخ مفصل ایران از صدر اسلام تا انقراض قاجار،صص828و 829)
سرانجام این توسعه طلبی گسترده تنها به وسیله قدرت ارتش عثمانی در جنگ چالدران در سال 923.ه متوقف گردید وشاه اسماعیل بعد از این شکست دیگر به هیچ جنگی مبادرت نکرد.(مقاومت شکننده ، ص 45)

نخستین ارتباط صفویان و گورکانیان
شاه اسماعیل : از جمله کسانی که در مرو به دست شاه اسماعیل اسیر شد خانزاده خانم خواهر ظهیرالدین محمد بابر بود که شیبک خان او را به زور و سیاست گرفته بود و از او پسری یافته بود. شاه اسماعیل این زن را پیش برادرش فرستاد. بابر خود در این مورد آورده است " الحق شاه اسماعیل بسیار جوانمرد بود " همین جوانمردی شاه اسماعیل موجب محبتی بین دو خاندان صفوی و بابری شد و بابر ارادتی فراوان به شاه صفوی یافت چنانکه بابر از شاه صفوی طلب کمک نظامی کرد و شاه اسماعیل پذیرفت و او را با فرستادن جمعی از افسران و سربازان یاری داد و بابر با این کمک توانست بر سمرقند دست یابد.(روابط سیاسی و اقتصادی ایران در دوره صفویه ، صص 39 و 40)
بعد از فتح سمرقند بابر توانست مدتی کوتاه بخارا را نیز تصرف کند ، در این مرحله بابر مرتکب اشتباه باز پس فرستادن سپاهیان صفوی شد. در سال 918.ه ازبکان برگشتند و بابر را از بخارا بیرون راندند و در حصار شادمان(دهی در نزدیکی بلخ) محاصره اش کردند.(ایران عصر صفوی ، ص35)
در نتیجه دوستی که بین شاه اسماعیل و بابر برقرار شده بود طرفین قرار گذاشتند که به یاری یکدیگر به ماورا ء النهر لشکر ببرند و ریشه تسلط ازبکان را به کلی از آن دیار قطع کنند. شاه اسماعیل امیر الامرای خود را که امیر نجم ثانی لقب داشت با لشکری به آنجا فرستاد و بابر نیز به کمک آمد لیکن پس از گذشتن از جیحون و بخارا از جانشین شیبک شکست خوردند و امیر نجم به قتل رسید و از این لشکرکشی و شاه اسماعیل و بابر جز هزیمت نتیجه ای ندیدند.(عباس اقبال آشتیانی ، صص 828 و 829)
تشکیل دولت گورکانی
حمله مهم تاتار به هند شمالی در تحت رایت امیر تیمور در آخر قرن 14.ه (1398) صورت گرفت وی تا دهلی تاخته و آن شهر شهیر را غارت و قتل عام کرد .یکصد سال بعد از او (1526.م) نبیره وی ظهیرالدین محمدبابر پادشاه، که از امراء نامدار است با لشکری جرار از ترک و تاتار و افغان به هندوستان تاخت ابراهیم لودی آخرین پادشاه از طایفه لودیه(افغان) در دهلی سلطنت میکرد بابر اورا در سال 1526.م (932.ه) در جنگ بانی پت مغلوب ساخت و به جای او بر تخت پادشاهی شمال هندوستان جایگزین شد . اعقاب او مدت 350 سال بر هندوستان سلطنت کردند و به خاندان "مغولان کبیر"یا" بابریه" یا "گورکانیه" معروف اند.(علی اصغر حکمت صص 48 و 49)
با تشکیل این دولت درخشان ترین دوره های حکومت اسلامی در هند به وجود آمد این دولت از لحاظ قدرت و وسعت مرز به مرتبه ای رسید که پیش از آن هیچ یک از حکومت های مسلمان به این مرتبه قائل نشده بودند. شهرهای هندوستان به همان پایه از تمدن رسیدند که پایتخت های عربی در زمانی که سازنده تاریخ و تمدن می بودند رسیدند.(سید علی خامنه ای ، ص 13)
شاه طهماسب : بابر از هرج ومرجی که پس از مرگ شاه اسماعیل در ایران به وجود آمده بود استفاده نمود و در سال 1527.م شهر مرزی قندهار را تصرف و سه سال بعد در گذشت.(تاریخ روابط خارجی ایران از ابتدای صفویه تا پایان جنگ دوم جهانی ، ص 36)
قندهار
شهر قندهار در قرون 16 و 17 .م به لحاظ دفاعی و راهای تجاری بر سر راه های ایران وهند بود و دارای زمین های حاصلخیز و منابع فراوان بود و می توانست برای مدت طولانی در مقابل دشمنان مقاومت کند. اصرار ایرانیان برای تسلط بر این شهر نشان دهنده اهمیت آن برای حفظ امنیت خراسان می باشد. این امر تا بدان پایه اهمیت داشت که دولت ایران با وجود اصراری که بر حفظ روابط خود با حاکمان گورکانی هند داشت ، حاضر به معامله بر سر قندهار نبود.(مرتضی دهقان نژاد ، صص 39 و 40)
قندهار در مسیر اتصال خاور نزدیک به آسیای میانه و خاور دور در آسیا نقش مهمی را بر عهده داشت. از این مسیر تجاری که از راه خشکی مسافرت می کردند ، پارچه های ظریف و اعلای هندوستان را از این مسیر به ایران و اروپا می رساندند. در برگشت نیز افرادی که از مسکو و لهستان و ایالات شمالی مملکت عثمانی می آمدند و می خواستند بدون اینکه از اصفهان و هرمز بگذرند به هندوستان بروند وقتی به قزوین می رسیدن، راه اصفهان را به طرف راست انداخته مستقیما" از طر مشرق از ایالت گرکان و خراسان و قندهار عبور می نمودند.(سفرنامه تاورنیه ، ص 618)
همایون جانشین بابر هنگام رسیدن به سلطنت ناچار شد به نبردی شدید علیه برادران عهد شکن و نیروهای قدرتمند افغاندست یازد. همایون که دو بار از افغانه شکست خورده بود و از هرسو با شورش مواجهه شده بود به جانب قندهار واقع در مرز میان امپراتوری مغول هند و دولت صفویه روی آورد اما از آنجا نیز رانده شده وبه پناه آورد این واقع یکی از مشهورترین وقایع دوران شاه طهماسب در سال 951 .ه است. شاه طهماسب در عوض پناه دادن به امپراتور مغول شهر قندهار را خواست که از لحاظ استراتیژیکی مهم و از زمان تاسیس امپراتوری مغول مورد اختلاف بین دو کشور بود. همایون قندهار را تسلیم کرد اما این شهر مدت زیادی در دست صفویان نماند و کنترل پیوسته دست به دست می شد.(راجر سیوری ، ص 64 و 65 )
وقتی قندهار در سال 952.ه به دست ایرانیان فتح شد سران دولت همایون بسیار نگران و وی را ترغیب به فتح قندهار کردند و سربازان همایون شاه این شهر را تصرف کردند، شاه طهماسب هم تمایلی برای جبران این ناکامی نشان نداد و حتی بعد ها هم شاه ایران در نامه های خود از این موضوع یادی نکرد و بعد ازز فتح کابل توسط همایون ، ولدبیگ تکلو را با شماری از گرجیان برای تبریک فرستاد.(عبدالحسین نوایی ، ص47)
بعد از مرگ همایون شاه اکبر به سلطنت رسید در زمان اکبر سلطنت مغولیه هندوستان به منتهای عظمت و جلال رسید قلمرو اکبر از شهر قندهار (افغانستان) در مغرب تا شهر دکا (dacca) _بنگال شرقی_در مشرق و از سرینگر(کشمیر) در شمال تا حد شهر احمد نگر در جنوب امتداد داشت.(علی اصغر حکمت ، ص 49)
در واقع با داینکه اکبر سومین پادشاه گورکانی بود ولی در اثر مسائی او بود که امپراتوری مغولان هند تحکیم یافت.(جواهر لعل نهرو ، ص427)
اکبرشاه بزرگترین پادشاه گورکانی است 50 سال سلطنت کرد.(سید محمدرضا جلالی نائینی ،ص53)
وی یکی از بزرگترین شخصیت های هندوستان است.(ماروما ر. موداک ، ص 106)
اکبرشاه خود را محدود به فرهنگ قوم خویش نمی کرد در این قسمت از بسیاری از مردان بزرگ عصر خود و عصرهای دیگر بالاتر است. در دربار او مردم بسیاری از نمایندگان فرهنگ های مختلف از هندی و رومی و کاتولیک و پارسی گرد آمده بودند.(همان ، ص 108)
روابط ایران و هند در دوره اکبرشاه
بعد درگذشت همایون و جلوس جلال الدین اکبر شاه طهماسب یکی از سرداران خود را با هدایایی به دهلی اعزام کرد تا مرگ پادشاه متوفی را تسلیت و جلوس پادشاه جدید را تهنیت گوید.اکبرشاه به سفیر احترام فراوان کرد و پس از چند ماه او را با هدایایی گرانبها و نامه دوستانه به ایران بازگردانید.اما در عین حال که روابط بسیار صمیمانه بین دو کشور وجود داشت ، شاه طهماسب نمی توانست تصرف قندهار به وسیله هندی ها را بپذیرد ، لذا در سال 967.ه قشونی به افغانستان فرستاد و قندهار را به آسانی پس گرفت. اکبرشاه از این حادثه آزرده خاطر شد و مناسبات خود را با دربار ایران قطع کرد به طوری که حتی پس از مرگ شاه طهماسب سفیری برای عرض تسلیت به ایران نفرستاد.(عبدالرضا هوشنگ مهدوی ، صص 36 و 37)
پس از مرگ شاه طهماسب به علت آشفتگی اوضاع ایران و هرج ومرجی که در کشور از اختلاف و نفاق سران قزلباش وحمله سپاه عثمانی بر آذربایجان پدید آمده بود پیوند دوستی با گورکانیان میسر نشد و در این زمان بار دیگر ولایت قندهار به دولت گورکانی هند منتقل گردید. در سال 991.ه که بین ایران و عثمانی جنگ در گرفته بود و شاه محمد خدابنده از اکبرشاه کمک خواست ابتدا اکبر می خواست به کمک ایران بیاید ولی به دلایلی این کار را نکرد.(نصرالله فلسفی ، 274)


سلطنت شاه عباس اول
هنگامی که شاه عباس بر تخت سلطنت جلوس کرد از آغاز سلطنت خود یعنی 996.ه تا 1014.ه که سال مرگ اکبر است با او مکاتبه داشت. اکبر از دیر باز چشم به قندهار داشت اما از به کارگیری نیروی نظامی خودداری می ورزید.(عبدالحسین نوایی ، ص52)
در آغاز سلطنت شاه عباس که هنوز خراسان در تاخت و تاز ازبکان بود ، دو تن از شاهزادگان صفوی که بر قندهار و ولایات کنار هیرمند حکومت داشتند چون خود را از دفع ازبکان عاجز دیدند و امیدی هم به رسیدن نیروی کمکی نداشتند به اکبرشاه پناهنده شدند بدین ترتیب قتدهار و ولایات تابعه آن در سال 1000.ه بار دیگر به تصرف گورکانیان هند درآمد شاه عباس که احترام زیادی برای اکبرشاه قائل بود در زمان او برای تصرف قندهار اقدامی نکرد.(نوایی و غفاری فرد ، صص 204 و 205)
پس از مرگ اکبر سالم فرزند سوم او با انتخاب لقب جهانگیر جانشین او شد.(دولافوز ، ص 356)
جهانگیر در هنگام ولیعهدی با شاه عباس روابط صمیمانه داشت ولی جلوس وی بر تخت سلطنت مقارن با حمله قوای ایران به قندهار بود. شاه عباس بر ان بود که قندهار را با قهر و غلبه نظامی از گورکانیان پس بگیرد و مرگ اکبر بهترین فرصت لازم بود البته شاه عباس با ارسال نامه و پیغام برای استرداد قندهار اظهار علاقه کرد اما دچون نتیجه ای نگرفت از این روی در بهار 1037.ه به خراسان و از آنجا به بهانه شکار کردن به سوی قندهار رفت و سرانجام در 8 رجب همان سال قلعه قندهار را محاصره کرد و در13 شعبان آن را به تصرف درآورد.(نوایی و غفاری فرد،ص205)

جهانگیر پسر خود شاهزاده خرم (شاه جهان بعدی) را مامور مقابله با سپاه ایران کرد اما چون میان پدر و پسر اختلاف به وجود آمد ، نتیجه ای از این اقدام حاصل نشد.شاه عباس مایل بود دوستی خود با جهانگیرشاه حفظ کند ، بنابراین نامه های محبت آمیزی به شاه گورکانی هند فرستاد جهانگیر که گرفتار شورش پسرش شده بود؛ ناچار شد از لشکرکشی به قندهار چشم بپوشد.(نصرالله فلسفی ، 1381 و 1413)





منابع
1.ایران عصر صفویه ،راجر سیوری ،ترجمه کامبیز عزیزی
2. تاریخ تحولات سیاسی اجتماعی اقتصادی فرهنگی ایران در دوره صفویه ، عبدالحسین نوایی و عباسقلی غفاری فرد
3. تاریخ روابط خارجی ایران ، از ابتدای دوران صفویه تا پایان جنگ جهانی دوم ، عبدالرضا هوشنگ مهدوی ،
4. تاریخ مفصل ایران از صدر اسلام تا انقراض قاجاریه ، عباس اقبال آشتیانی
5. تاریخ هند ، سید محمد تقی فخر دایی ،
6. روابط سیاسی اقتصادی ایران در دوره صفویه ، عبدالحسین نوایی ،
7. زندگانی شاه عباس اول ، نصرالله فلسفی ، جلد 1و2 ،
8. _______________________جاد 4و5
9. سرزمین هند ، علی اصغر حکمت
10. سفرنامه تاورنیه ، ابوتراب نوری ، تجدید نظر حمید شیرازی
11. کشف هند ، جواهر لعل نهرو ، ترجمه محمود تفضلی
12. نامه انجمن ، نقش راهبردی قندهار در روابط ایران وهند ، در دوره صفویه ، مرتضی دهقان نژاد
13. مسلمانان در نهضت آزادی ندوستان ، ترجمه و تالیف سید علی خامنه ای
14. مقاومت شکننده ، تاریخ تحولات اجتماعی ایران از صفویه تا سال های پس از انقلاب ، جان فوران ، ترجمه احمد تدین
15. هند در یک نگاه ، سید محمدرضا جلالی نائینی
… محقق : اسماعیل سپهوند