شرايط كمال نماز

[asl_z]

نماز، شرایط کمالی مانند: ولایت، خشوع، حضور قلب و... دارد که از آن به " قبولی نماز" تعبیر می شود و اصولاً بیشترین نقش نماز برای پاک سازی، مربوط به شرایط کمال نماز است که معمولاً نمازگزاران این ها رعایت نمی کنند و در نتیجه کمتر از آثار و برکات نماز بهره مند می شوند.
امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «الصّلوةُ میزانٌ من وفّی استَرفی»[1] نماز میزان و ترازو است هرکس آن را کامل انجام دهد، پاداش کامل دریافت می کند.


شرایط کمال نماز، معراج مؤمن است و انسان را در مرحله بالاتر از کمال به پرواز در می آورد.


امام صادق (ع) فرمودند:«لیأتی علی الرَّجلِ خمسونَ سنةٍ و ما قَبِل الله صلاةٍ واحدةٍ فایُّ شیءٍ اشدُّ من هذا» پنجاه سال است از زندگی انسان می گذرد، ولی خداوند یک نماز او را قبول نمی کند، چه چیزی سخت تر از این!!


سپس فرمود: «لا یُقبل الا الحَسن فکیفَ ما یستخفُّ به»[2]قبول نمی شود مگر عمل نیک و شایسته؛ پس چگونه قبول گردد عملی که با سبکی و حقارت انجام گردد؟

در بعضی از روایات، در مورد قبول نشدن نماز مواردی بیان شده است که در واقع یعنی این نمازها شرایط کمال نداشته اند که مورد قبول درگاه حق قرار نگرفتند.


رسول اکرم (ص) فرمودند: «هشت دسته هستند که خداوند نماز‌آنها را قبول نمی کند:


1- برده ای که از اختیار مولای خود فرار کرده است.


2- زنی که شوهرش از او ناراضی و خشمگین است.


3- ترک کننده زکات.


4- دختر ممیزی که با سر برهنه نماز بخواند.


5- نماز امام جماعتی که مامومین به امامت او راضی نیستند.


6- آن کس که رعایت حریم نجاست و طهارت را نمی کند.


7- ترک کننده وضو.


8- آن کس که در حال مستی نماز بخواند
.[3]
برای روشن شدن بیشتر، به شرح کوتاه در مورد هشت موضوع از شرایط کمال و قبولی نماز می پردازیم.


1- ولایت:در روایات بسیار آمده است هر کس ولایت اولیاء خدا، و امامت و رهبری حضرت علی (ع) و امامان بر حق را نپذیرفته باشد، عبادت او- با تمام شرایط و مستحبات باشد- قبول نمی گردد.ابو سعید بلخی می گوید: امام کاظم (ع) فرمود: «خداوند در هر وقت از نماز، که این مردم نماز می خوانند (اشاره به مردمی که امامت امامان حق را قبول نداشتند) عده ای را لعنت می کند. عرض کردم: فدایت گردم برای چه؟


فرمود: «بِجحُودهِم حَقّنا و تَکذیبهُم ایّانا»[4] به خاطر آنکه حق ما را انکار نمودند و ما را تکذیب کردند.


امام صادق (ع) به یکی از اصحابش به نام "میسر" فرمود: «احترام کدام مکان از همه بیشتر است؟» میسر عرض کرد: خدا و رسول و فرزندان رسولش بهتر می دانند.


امام صادق (ع) فرمودند: «ای میسر! بین حجرالاسود و مقام ابراهیم، باغی از باغهای بهشت است و بین قبر رسول خدا (ص) و منبر، باغی از باغهای بهشت است. سوگند به خدا اگر خداوند به بنده ای از بندگانش هزار سال عمر بدهد، و او در این مکان مقدس هزار سال خدا را عبادت کند آنگاه مظلومانه در بستر کشته شود، ولی خدا را بدون ولایت ما ملاقات کند، بر خدا سزاوار است که او را با صورت در آتش دوزخ واژگون سازد.»
[5]
2- حضور قلب:حضور قلب، خالی کردن دل از غیر خداست. هر گاه نمازگزار از آغاز تا پایان نماز تمام حواسش همراه نماز باشد، قطعاً به حقیقت نماز رسیده است؛ زیرا روح نماز همان حضور قلب است و هر نوع فکر غیر از نماز در حال نماز، حجابی است که ارتباط با خدا را قطع می کند.[6] امام صادق (ع) فرمود: «هنگامی که رو به قبله برای نماز ایستادی، دنیا و آنچه در آن است و خلقت و کارهای آن را فراموش کن و قلب خود را از هر گونه سرگرم کننده ای که تو را از خدا باز می دارد فارغ ساز. سپس فرمود: «هر گاه خداوند بنگرد که بنده اش تکبیر گوید ولی چیزی غیر از روح تکبیر در قلبش راه یافته به او می فرماید: ای دروغ گو! آیا مرا فریب می دهی؟ سوگند به عزّت و جلالم تو را از شیرینی ذکرم محروم می سازم و قطعاً تو را از نزدیک شدن به حریم قرب خودم جلوگیری می نمایم.»[7]پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «کسی که دو رکعت نماز بخواند و در دو رکعت، قلب خود را از چیزی از امور دنیا خبر ندهد، خداوند گناهانش را می آمرزد.»[8]3- خشوع:برای آن که نماز ما روح پیدا کند و نمازی تأثیرگذار باشد، از جمله چیزهایی که باید به آن توجه کنیم، مسئله خشوع است که از جمله عواملی است که باعث کمال نماز می شود.خشوع در لغت، ترسی آمیخته با تعظیم است.


از رسول اکرم (ص) پرسیدند: خشوع چیست؟ فرمودند: «فروتنی در نماز و این که بنده با تمام قلبش متوجه خدا باشد.»
[9]

قرآن مجید، یکی از ویژگی های مؤمنان رستگار را خشوع در نماز دانسته و فرموده است:Pقد افلحَ المؤمنون* الذینَ هم فی صَلوتهم خاشعونO[10] به تحقیق رستگار شدند مومنان، آنان که در نمازشان خشوع دارند.

خشوع حالتی تصنعی و ساختگی نیست. ممکن است انسان بتواند در ظاهر، چهره و حالت بدن خود یا صدایش را به صورتی درآورد که فرو شکستگی در آن ظاهر باشد، ولی این خشوع واقعی نیست بلکه ادای خشوع درآوردن است! خشوع حقیقی از دل سرچشمه می گیرد. ابتدا باید دل بشکند و سپس آن شکستگی به اعضای ظاهری و حرکات ما سرایت کند. اگر در نمازمان متوجه باشیم که چه می کنیم و نماز خواندن به چه معناست، دچار هوی پرستی نخواهیم شد.
وقتی مؤمن حالت خشوع پیدا کند، آثارش در بدن و اعضا و جوارحش ظاهر می شود و جسم و جانش در هر عبادتی، خشوعی هماهنگ با آن خواهد داشت.
حضرت علی (ع) فرمودند: «لِیَخشَع لله سبحانه قلبک، فَمَن خَشَعَ قَلبهُ خَشَعَت جمیعَ جوارحه»[11] باید قلبت برای خدای سبحان خاشع شود و کسی که قلبش خاشع شد همه اعضایش خاشع می شود.
عبادت، هنگامی ارزشمند است که با توجه کامل و خشوع انجام پذیرد و گرنه، عبادت سرسری و بدون توجه تنها رفع تکلیف است و خاصیتی ندارد. چنین عبادتی نشان دهنده آن است که صاحبش فاقد ایمان قوی و یقین است. حضرت صادق (ع) فرمودند: «لا ایمانَ الّا بالعَملِ و لا عَمَلَ الّا بالیقین و با یقینَ الّا بالخشُوع»[12] ایمانی نیست مگر به عمل و عملی نیست مگر به یقین و یقین وجود ندارد مگر در صورت وجود خشوع.برای آنکه به هنگام نماز در ما خشوع پیدا شود، باید سعی کنیم عظمت خدا را درک کنیم و کوچکی و حقارت خویش را در مقابل عظمت الهی در حدّ توان و فهم خود بسنجیم. نماز هم با اشاره به همین مسئله شروع می شود. ابتدای نماز باید "الله اکبر" بگوییم یعنی باید به بزرگی و عظمت خداوند توجه و اعتراف کنیم، این ذکر بارها در طول نماز و حتی پس از پایان نماز و در تعقیبات آن تکرار می شود.بنابراین درک عظمت الهی، خشوع آور است؛ اگر ما در نماز به دنبال خشوع هستیم، یکی از راه های بسیار مؤثر این است که به درک عظمت الهی برسیم.
4- توجه و تفکر:توجه به محتوای نماز و شناخت روح نماز، یکی دیگر از شرایط نماز است که عروج ملکوتی نماز را برای نمازگزار استوارتر می سازد. بین نماز جاهلانه یا نمازی که از روی بصیرت و شناخت و تفکر خوانده می شود فرق بسیاری است.
امام صادق (ع) فرمودند:«العاملُ علی غیر بصیرةٍ کالسائر علی غیر طریقٍ و لا تزیدُ سُرعةً الّا بُعداً»[13]عمل و حرکت بدون بصیرت و شناخت مانند حرکت در غیر جاده اصلی است و سرعت در این جاده، جز دوری بیشتر از هدفش نتیجه دیگری ندارد.
بر همین اساس رسول خدا (ص) فرمودند: «انّما یکتبَ للعبدِ من صلاتهُ ما عقلَ منها»[14]از نماز یک ینده، تنها به آن اندازه ای که می فهمد، ثواب نوشته می شود.رسول اکرم (ص) فرمودند: «رکعتانِ خَفیفتان فی تفکّرٍ خیرٍ من قیامِ لیلةٍ»[15] دو رکعت نماز ساده که همراه با اندیشه و تعمق باشد، بهتر از شب زنده داری یک شب است.
5- گریه از خوف خدا:در نماز، گریه کردن برای امور دنیا موجب بطلان نماز است؛ ولی اگر از خوف خداوند متعال گریه کند، بر ثواب و ارزش نماز افزوده می گردد. اگر انسان در برابر عظمت الهی تحت تأثیر قرار گیرد و گریه کند به غایت خضوع در پیشگاه خدا رسیده است و چنین حالتی بر کیفیت و کمال نماز می افزاید.امام صادق (ع) فرمودند: «هنگامی که به نماز ایستادی آن گونه نماز بخوان که گویی آخرین نمازت در دنیا است و نماز خداحافظی است که می ترسی دیگر توفیق نماز دیگر را پیدا نکنی»[16] درباره امام سجاد (ع) نقل شده است که: هنگامی که وضو می گرفت و آماده نماز می شد، رنگش زرد می گردید. از او پرسیدند: چرا این گونه پریشان هستی؟ می فرمود: «می خواهم در پیشگاه فرمانروای بزرگ بایستم.»و هنگامی که به سجده می رفت، سر از سجده بر نمی داشت تا اینکه بدنش عرق می کرد و وقتی آماده نماز می شد، رنگ چهره اش زرد می شد و مانند شاخه درخت در برابر باد لرزه بر اندامش می افتاد.[17]
6- مکان مقدس:نماز در مکان های مقدس مانند مسجد الحرام، مسجد النبی و مسجدهای دیگر و در حرم حضرت علی (علیه السلام) و امام حسین (ع) و مکان های مقدس دیگر بر کمال و ارزش نماز می افزاید.مثلاً در روایات آمده: نماز در حرم امیر المؤمنین (ع) مطابق دویست هزار رکعت نماز ثواب دارد؛ و نماز در مسجد الحرام معادل یک میلیون برابر ثواب دارد و نماز در مسجد النبی، معادل ده هزار برابر ثواب دارد. البته نماز را در بسیاری از مکان ها می شود خواند اما مکان اصلی آن مسجد است. مسجد مکان ویژه پرستش است.[18] مسجد جایگاه عبادت است؛ گرچه عبادت ویژه مسجد نیست. رسول اکرم (ص) فرمودند: «لا صلوةَ لجارِ المَسجد الّا فی مَسجدهِ»[19] برای همسایه مسجد، جز در مسجد نماز روا نیست.روایت های بسیاری از پیامبر بزرگوار (ص) و ائمه اطهار (ع) در تشویق به مسجد رفتن آمده است. در برخی از روایات، نماز فردی در مسجد بر نماز جماعت در غیر مسجد برتری داده شده است.[20]
7- نماز اول وقت:پاسخ سریع به خواسته بزرگان نشانه احترام و ادب نسبت به آنان است. از این رو، فرد نمازگزار به محض شنیدن اذان که اقامه اذان را از جانب خداوند متعال اعلام می کند، همه کارهای خویش را تعطیل کرده، به نماز می ایستد. امام باقر (ع) می فرماید: «انَّ فضلَ الوقتِ الاول علی الاخرِ کَفَضلِ الاخرةِ علی الدُّنیا»[21]برتری (نماز) اول وقت بر دیگر وقت ها همچون برتری آخرت بر دنیا است.

به انجام نماز در اول وقت خیلی سفارش شده است. اولیاء خدا هرگز نماز در اول وقت را بدون عذر به تأخیر نمی اندازند و در سخت ترین شرایط مراقب بودند که نماز را در اول وقت انجام دهند.

روایت شده است که: امام علی (ع) در سحر شب نوزدهم رمضان که ضربت خوردند قبل از نماز طبق معمول برای اذان گفتن به پشت بام مسجد رفت و به آسمان نگاه کرد؛ وقتی که سفیدی سحر دمید، خطاب به آن کرد و فرمود: «ای سفیده سحر! آیا یک بار در زندگی علی، پیش آمد که تو خود را آشکار سازی ولی علی در آن هنگام در خواب باشد؟!»[22]
تعیین ساعت های نماز بی ارتباطی با زندگی نیست. انسان در جریان زندگی ناگزیر از تلاش در جهت امرار معاش و تأمین نیازهای اقتصادی است و همچنین بخشی از اوقات شبانه روز را باید به استراحت بپردازد؛ به همین دلیل آغاز روز، آغاز نیمه دوم روز و آغاز شب که منافاتی با کار و استراحت ندارد برای نماز تعیین شده است. تکرار نماز برای این است که یاد خدا در تمام شبانه روز استمرار داشته باشد.
اهمیت دادن به اوقات نماز، اهمیت دادن به نماز است؛ وقتی به نماز اهمیت می دهیم که آن را مهمتر از هر موضوع دیگر بدانیم. کسی به نماز اهمیت می دهد که شیفته آن باشد. چنین شخصی چگونه ممکن است به وقت نماز اهمیت ندهد و از نماز غافل شود؟امام باقر(ع) فرمودند: «ایّما مؤمنٍ حافظَ علی صَلاة الفریضةِ فصَلاها لِوقتها فَلَیس من الغافلین فان قَرأَ فیها بمأةِ آیه فهُو من الذَّاکرین»[23]هر مؤمنی که به نمازهای واجب اهمیت دهد و آن را در وقتش بخواند، از جمله غافلان نیست و اگر یکصد آیه در آن قرائت کند، از افرادی خواهد بود که به ذکر خدا پرداخته است.اول وقت، وقت فضیلت است. اگر نماز در اول وقت انجام شد، ارزش دارد. بقیه ساعت ها زمان انجام تکلیف است نه زمان استفاده کامل بردن. اگر کسی نمازش را در اول وقت خواند از فضیلت های نماز برخوردار می شود. انجام نماز در اول وقت، معراج معنوی است و فرشتگان به استقبال می آیند.امام صادق (ع) می فرمایند:«من صَلّی فی غیر الوقت فلا صَلاةَ له»[24] کسی که نماز را در آخر وقت بخواند در حقیقت نماز نخوانده است.
8- رعایت آداب نماز:یکی از اموری که موجب کمال نماز می شود، رعایت آداب مستحبی نماز و ترک مکروهات آن است. مانند: اذان، اقامه، تکبیرهای مستحبی نماز، بلند کردن دست ها تا مقابل نرمه گوش هنگام تکبیر و... و ترک هر گونه مکروه است.بدون شک رعایت آداب مستحبی و ترک مکروهات نماز نقش مهمی در قبولی شایسته نماز و کمال آن دارد. امام صادق (ع) فرمودند: «نماز دارای چهار هزار حد است.»[25]بعضی از این حدود مستحب و بعضی واجب است. ترک مکروهات نماز نیز هر کدام نقشی در کمال نماز دارند. مثلاً نماز خواندن در حمام، و در مقابل دری که باز است، و در مقابل انسان و روبروی عکس و... مکروه است.مهمترین فلسفه این مکروهات، این است که موجب حواس پرتی می شود و به حضور قلب نمازگزار لطمه می زند. اگر نمازگزار مستحبات را انجام دهد و مکروهات را ترک کند، این امور سدی در مقابل نفوذ شیطان می شوند و نمازگزار را به سوی عروج به حریم قرب الهی هدایت می کند.

---

[1]. محمد مهدی اشتهاردی، همان اثر، ص 123.

[2]. فروع کافی، ج 3، ص 267.

[3]. خصال صدوق، ج 2، ص 38.

[4]. حر عاملی، وسایل الشیعه، ج 1، ص 95.

[5]. همان، ج 1، ص 94.

[6]. همان، ص 129.

[7]. بحار الانوار، ج 84، ص 230.

[8]. بحار، ج 84، ص 249.

[9]. همان، ج 81، ص 264.

[10]. مومنون / آیات 1-2.

[11]. شرح غرر الحکم، ج 5، ص 460.

[12]. بحار، ج 78، ص 30.

[13]. حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 18، ص 30.

[14]. حسین، نوری طبرسی، مستدرک الوسائل، ج 1، ص 264.

[15]. بحار، ج 84، ص 240.

[16]. همان، ص 333.

[17]. بحار، ج 84، ص 261.

[18]. محمد مهدی، اشتهاردی، نماز از دیدگاه قرآن و عترت، ص 136.

[19]. جواد آقا، ملکی تبریزی، اسرار الصلوة، ص 131، به نقل از تهذیب شیخ طوسی، ج 1، ص 92.

[20]. حر عاملی، وسایل الشیعه، ج 5، ص 239.

[21]. حسین، طباطبایی بروجردی، جامع احادیث الشیعه، ج 4، ص 110.

[22]. محمد مهدی، اشتهاردی، همان اثر، ص 137، به نقل از میزان الحکمه، ج 5، ص 367.

[23]. محمد حسین، واثقی راد، همراه با نماز، ص 114.

[24]. حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 3، ص 79.

[25]. مجلسی، بحار، ج 82، ص 303.